باغ ایرانی با القاء احساس نظم، طراوت، درخشندگی، پاکیزگی و آرامش همواره تمثیلی از بهشتی زمینی برای بازدیدکنندگان است. هرچند قدمت این باغ به سدههای پیش از اسالم برمی گردد اما باور به وجود خدا، بخشی جدای ناپذیر از عقایده ایرانیان بوده است و قرب به پروردگار و جلب رضای او جایگاه ویژه ای برای وی داشته، که پاداش آن آرامش زندگی پس از مرگ در بهشت جاویدان است. وجود باغی پرآب و سرسبز در فالت گرم و خشک ایران باعث افزایش این باور شد که باغ ایرانی تمثیلی از بهشت موعود است. در ایران تعداد زیادی از این باغها برای مصارف مختلف وجود دارد، که هشت باغ ایرانی مورد مطالعه و بررسی قرارگرفته که در نتیجه "باغفین کاشان"بیشترین و نزدیک ترین معیارهای بهشتی را از دیدگاه قرآنی داشت است.

مقدمه 

عناصر طبیعیدر دیدگاهانسان، سرشار از مفاهیم معنوی است. این اهمیت در دین اسالم مورد تاکید قرار می گیرد و این عناصرمادی، معنایی فراتر یافته و به عنوانپاداش انسان نیکوکار قرار داده می شود. تشبیهات قرآن از باغ بهشتی،کمالی از آرزوی دائم بشر برای زیستن در طبیعتی است که در آن با آرامش زندگی کند و دور از انتظار نیست که انسان آرامشی را در باغی پس از مرگ بیابد. این باغ با آنکه بسیار به باغ دنیا شبیه است ولی با توجه به خصوصیاتیکه دارد خود را از ساخته بشری فراتر می کند، می تواند به عنوان الگوی الهی که بشر سعی در رسیدن به آن را دارد مورد توجه قرار گیرد. این الگو معنوی جایی که خداوند برای انسانهای پاک به عنوان بهترین پاداش در نظر گرفته است. ذهن طراحان را نسبت به ایجاد و طراحی چنین عناصری در منظر و باغ اسلامی سوق داده است. (پور جعفر،وثیق،1387)

روش تحقیق 

روش تحقیق پژوهش حاضر روشتحقیق" تطبیقی _ تحلیلی" است که با استناد به منابع دینی و اسلامی و مطالعات و اسنادو مدارک مرتبط با تحقیق، در بستر مطالعاتکتابخانهای تالش دارد تا بتواند در راستای اهداف تحقیق گام بردارد. بر این اساس در این تحقیق از روشهای زیر برای حصول نتایج استفاده میشود.

روش تطبیقی در این رویکرد به بازبینی منابع و مواد تحقیق و تطبیق آن ها با مبانی نظری باغ سازی ایرانی پرداخته می شود تا امکان انطباق مولفه ها و عناصر باغ ایرانی با مبانی نظری فرهنگ اسلامی (مفهوم بهشت و باغ های بهشتی ) فراهم شود. بر این اساس در این روش امکان مقایسه باغ های ایرانی با توصیفات و تصاویر و شرح باغ های بهشتی در قرآن کریم و آیات و روایات و در عین حال باغ های سنتی و تاریخی ایرانی در رویکردی تطبیقی فراهم می شود.

روش تحلیلی در این روش با تحلیل و ارزیابی نوشتههای گردشگران و نویسندگان به تحلیل توصیفات ایشان از باغهای ایرانی پرداخته میشود تا از این طریق و در رویکردی تحلیلی ، عناصر و مولفه های باغ ایرانی مورد شناخت قرار گیرد.

تاریخچه هنر باغ سازی ایرانی هنرباغسازی ایرانی تالش داشته است تا جلوهای از نامیرایی و جاودانگی جهان ابدی در پهنه خاک و هستی زمینی باشد، چنانچه همت واالی معمار ایرانی نیز بر این امر اشارت دارد تا در طبع اتصاف موصوف به صفت (هنر معماری و باغ سازی اسلامی به اسالم یا باغ ایرانی به بهشت) نموداری از جاودانگی جهان ابدی و تمثیلی از بهشت و باغ های بهشتی باشد. از سویی دیگر با توجه به وحدتی که بر هستی حاکم است، صرف توجه به منابع طبیعی و نحوه بهره برداری از آن کارساز نمی باشد، بلکه جملگی فعالیت های انسانی باید در حیطه توسعه کمال گرا و کل نگر وحدت بخش مورد تجدید نظر و برنامه ریزی مجدد قرار گیرند که یکی از مهمترین ویژگی های آن مقوله هنر باغ سازی و معماری است.(محمودی نژاد،صادقی،1388) با اَرگان معماری همراه باشید

مهمترین اصل و ارزش این وجه از فرهنگ ایرانی آن است که هر چیزی را که واجد معنا می داند ،در خلق آثار هنری ویا هر نوع اثر دیگری از آن به سیر ازخاک، ماده و دنیا به آسمان، معنا و اخرت ماورا الطبیعه تعبیر میشود یا به عبارت ساده می توان از آن به سیر از"ماده و ترکیب"به" معنا و تجرد"تعبیر کرد.(نقی زاده 1384الف و1384ب)در باغ ایرانی همانند معماری ایرانی هیچ چیز بی موردی وجود ندارد؛ آنچه مفید و الزم است زیبا عرضه می شود و جلوهای از کمال دارد ... باغ ایرانی با تمام این اوصاف اثر هنری زیبا، چندمنظوره و پرعملکردی است. (ابوالقاسمی، 1373 ،288)

باغسازی در ایران زمین به دلیل شرایط خاص اقلیمی، بیشتر تحت تأثیر نظامهای ساخت به ویژه نظام آبیاری است؛ هرچند که عوامل حسی و زیبایی شناختی در مراحل بعدی نقشی ویژه در ساخت باغ داشته اند. ویژگی خاص اقلیمی و روحیه خاص ایرانیان، موجب عملکردگرا شدن آنان در زمینه معماری وباغسازی گردیده است.( حسنعلی پورمند، احمدرضا کشتکار قالتی ،1390)

بهشت دنیوی و آرزوی ساختن آن از قدیم آرزوی ایرانیان بوده است؛ پادشاهان هخامنشی و ساسانی که مانند پیشینیان مصر و بابل در سپهر خدایان می زیستند. باغ بهشت نمایانگر یگانگی آسمان و زمین شد. نظم خدایی بیان خود را در نظم زمینی یافت؛ مشخص کردن یک محل، بردن آب به آنجا و به تعبیری"زندگی بخشیدن به آن " محدود کردن آن در میان دیوارها، یعنی "آن را از آشفتگی جدا ساختن "؛ تقسیم کردن آن به چهار قسمت، بنا به تصوری که از آفرینش کیهان وجود داشته و سرانجام، کاشتن درختان و ساختن معبدها و کوشکها در آن .با غها به عنوان محل گردآوری و پخش آب در شهر پدیدار شدند .در یک کالم، مکا نهایی به وجود آمد که نظم آسمانی را بر روی زمین باز تولید نموده و امکان ارضای جسمانی و کمال معنایی انسان را پدید می آوردن. ( حسنعلی پورمند، احمدرضا کشتکار قالتی ،1390)

می توان نتیجه گرفت که ساخت باغ در جهت خاصی صورت می گرفته که نهایت آن آسایش و آرامش بوده و انتخاب اجزای باغ نیز بر مبنای کیفیات اولیه آنان در رابطه با این غایت بوده است.( حسنعلی پورمند، احمدرضا کشتکار قالتی ،1390)

 از هنگام غلبه اعراب بر ایران در سراسر سده های اسلامیتاکنون با غهای این کشور در نظر مردم آن نمونه بهشت موعود بوده و بی شک علت به وجود آمدن این عقیده در بین آنها و ارزش زیادی که برای با غ ها قائل هستند خشکی و بی درختی فالت ایران است (19 ،1348 ،ویلبر.

نظر هر تمدن نسبت به طبیعت انعکاس برداشت و موضع آن تمدن درباره حقایق ملکوتی.(نصر،1359 :15)در باغ اسلامی عناصر و آیات خدا را از آب، باد، خاک، آتش، تا آسمان، زمین، درخت و ستارگان که جابجایی در قرآن بعنوان آیات الهی نام برده شده اند، گردهم آمده اند. از این منظر باغ اسلامیدر حکمت تمثیلی از بهشت است که در قرآن 30بار از آن با توصیف" باغ هایی با نهر های روان" که در زیرشان که چهار رودخانه آب و شیر و شراب پاک و عسل ناب روان است نام برده شده است. (45: 1978,Brooks)

آنچه در باغ انسان – ساز دیده می شود نشانه قدرتی است که خدا بدو داده و لذا با نشاندن درخت و نظاره آسمان و آیینه آن در آب است که می توان به قدرت اول توجه داشت و این همه انسان عارف را از کبر به خضوع می رساند. نشانه بودن عناصر تنها به کالبد آنان خالصه نشده و روابط بین درختان و آب و خاک و گل، میان آب وآسمان و باد، بین کوشک، حوض،محور آبی و سردر خود از نظم هستی و نسبت مخلوقات و خالق اشاره دارد.خاک در خود جوهری دارد که با بذری که در آن می نهند میتوان بذر را به درختی تنومند مبدل سازد که هم برای دیگران حیاتبخش است و هم با آنکه پایبسته خاک است ،اما سر بر آسمان دارد و هر لحظه به تکامل میرسد و سر انجام باز به خاک برمیگردد هم معاد را در دنیای خاک نشان می دهد و هم نشانه معاد حقیقی آخرت است (از خاک بر آمدیم و در خاک شدیم).

درخت در فرهنگ و ادبیات اسلامی نمادی از حکمت خدا در خلقت بوده که هر برگ آن نشانه ای از معرفت و دانشی فوق بشری است.به همین ترتیب هر درخت کتابخانه ای از معلومات و دانش های متعالی محسوب می شود.درخت نمونه کاملی از تجمیع وحدت و کثرت است،چنانکه از دانه ای درختی می روید با شاخه ها و ریشه های فراوان که در پایان چرخه دوباره بوسیله دانه ،میوه خود به زمین بر می گردد.درختی گردد ازآب و از خاک که شاخش بگذرد از جمله افالک.(شبستری،1384 :35)

در همین رابطه درخت سبز نماد بی مرگی و ابدی بودن و درخت برگ ریز نشانه تجدید حیات و چرخه مرگ و زندگی دنیوی است. از این دست در حکمت باغسازی اسلامی طوبی نمونه ازلی است از درخت چنار(47-46: 1976,Hanaway )و سرو نیز نمایاشگر شعله جاودانی هستی است. (کورکیان،1377 :60 )باد یکی ازآیت های الهی است که عالوه بر آنکه آهنگ حیات را مینوازد در تلطیف هوا موثر است. باد با گشتن در باغ پیام باغ را به باغ دیگرمیبرد، پیوند دهنده آب و درخت و همه ی عناصر باغ در یک آن به هم است وخنکای باغ را به جایی که از آن محروم است میبرد. باد چون پیامبر برکت در باغ چرخیده و بوی خوش را به انسان و جای دیگر هدیه میبرد. انسان ها با بو های خاصی ارتباطی معنوی میسازند که هرگاه همان رایحه به مشامشان میرسد، همان خاطرات در ذهن و روان خود مرور میکنند. بوی خوش گلهای باغ یادآوری از باغ عدن است که زمانی از آن رانده شده است.

نور در عرفان و متون  اسلامینشانه خدا (قرآن،سوره نور،آیه35 ،)رسول اهلل(قرآن،سوره مائده ،آیه15 )و ائمه و اولیا(قرآن،سوره تغابن،آیه8 ،)ایمان و سعادت(قرآن،سوره بقره،آیه257 ،)هدایت و بصیرت(قرآن،سوره فاطر،آیه19و20 )است. سایه نیز نعمتی است که در قرآن با عبارت نعمتی بهشتی آمده است. اما باید دانست نور این جهان و سایه آن با مابه ازای آن در آخرت متفاوت است، زیرا در بهشت این سایه خود نوری است ازحضور در لوای رضایت خداوند پدید می آید یعنی سایه آن از هیچ جهت دنیوی نیست. بهشت زمینی فساد پذیر است، ولی حیات باغ آسمانی در گرو نور فساد ناپذیری است که بواسطه قرب الهی است. (شوان،1383 :270)

ز این روست که در باغ اسلامی طبیعت حیاتبخش(آب، باد، خاک)وطبیعت زنده (درخت، گل، سبزه) بر منظر سازی سنگی و مانند آن برتری دارد و در صورت دید صحیح ناظرو هنرمند از این مبانی و نشانهها، میتوان به وضوح جلوه بصری الهی مانند نظم، وحدت، تعادل و تذکر را در باغ مشاهده کرد.

 مهمترین ویژگی معماری در باغ ایرانی تلفیق بنا و باغ است واین دوگاه آنچنان بهم آمیختهاند که نمیتوان احساس کرد که کجا باغسازی خاتمه یافته و کجا آغاز شده است. این رابطه و این آمیختگی بوسیله ایجاد ارتباطهای فضای و ارتباط عناصر تشکیل دهنده باغ صورت می پذیرد. گرچه اصول کار آنها یکی است ولی از تنوع بسیاری برخوردارند. این شیوه کار ریشه در فرهنگ گذشته بسیار دور ما دارد و تقسیم فضا به چهار بخش به مناسبت چهار عنصر مقدس، معمول بوده است .آب، آتش، خاک، باد. از 3هزار سال پیش بنا به گفته مورخان یونانی پیرامون خانههای بیشتر ایرانیان را باغهایی در بر گرفته بود که به آنها پردیس می گفته اند. (در لغتنامه دهخدا پردیس گرفته شده از زبان مادری (پارادئزا) و از همین واژه لغت پالیز فارسی امروز نیز گرفته شده است.این واژه در اوستا نیز آمده و از دو جز تشکیل شده به معنی پیرامون که به معنی انباشتی و دیوار کشیدن بوده. که بروی هم به معنی گل و درختکاری پیرامون ساختمان بوده است. همین واژه به دیگر نقاط جهان رفته و واژه پارادایز. به معنی بهشت و باغ از همین واژه است.)(دانش دوست،1368)

ساختار هندسی باغ ایرانی

 طرح کالبدی باغ ایرانی براساس ساختار هندسی بسیار دقیق و محاسبه شده شکل یافته است. محیط بیرونی باغ عمدتاً به شکل مربع کامل و یا مستطیل می باشد .فضای کلی درون باغ به تبعیت از ساختار هندسی خود، توسط خطوط عمود بر هم، به فضاهای جزیی تری تقسیم می شود. عمدتاً دو محورعمود بر هم کل فضای باغ را به چهار قسمت تقسیم می کنند و کوشک درون باغ را نیز متناسب با فضای تقسیم شده در نقاط مختلف می ساختند.( حسنعلی پورمند، احمدرضا کشتکار قالتی ،1390)

مربع منظم ترین، ساده ترین، عاقالنه ترین و کمالیافته ترین شکل برای ایجاد ارتباطات چهارگانه است. عددچهار و نماد آن شکل مربع را می توان در مصادیق فرهنگی زیررهگیری کرد:

1.اعتقاد کهن ایرانیان به عدد چهارتقسیمبندی چهارتایی به عنوان نمادی خوشیمن. جهان به چهاربخش تقسیم شده و چهار عنصر اصلی منشاء پیدایش جهان می باشد. تقسیم فضا به چهار بخش که به مناسبت چهار عنصر مقدس، معمول بوده است. اشکال مربع گونه و دایره وار و ترکیبی از آنها شبیه مانداال به عنوان صور ابدی در فرهنگ های کهن. یکی از معروف ترین تفاسیر تقسیم بندی چهارتایی چنین است که از روز ازل، آب از باغ عدن خارج شده است و به چهار گوشه ی جهان جریان پیدا کرده است. بدین ترتیب آبی که درچهار محور ایجاد شده حرکت میکند، به این مفهوم اشاره دارد. تفسیر دیگر تقسیم بر چهار شدن باغ ایرانی را کنایه از چهارفصل میداند.با این نحوه تقسیم، شاهد نوعی تقارن در باغ نیز هستیم.(طاهری،1389)

2. کاربرد عدد چهار در قرآن کریم و اشاره به چهار نهر بهشت.

3. نمودهای مهمی از عدد چهار را به غیر از "چهارباغ" میتوان در معماریایرانی هم به صورت چهارطاق، چهارسوق، مساجد چهار ایوانی، مدارس چهار ایوانی، کاروانسراهای چهار ایوانی و ... دید.

4. استفاده از هندسه مربع مستطیلی و تقسیمات چهارتایی درجهت یابی و ایجاد نظام آبیاری مناسب هم کاربرد داشته است. بدین ترتیب الگوی چهارباغ دارای مفاهیم نمادین گشته و وارد سایر هنرها نیز گشت.( حسنعلی پورمند، احمدرضا کشتکار قالتی ،1390) هندسه باغ اسلامی مشتمل بر دو محور عمود بر هم است در اندیشه کهن عالم وجود به چهار بخش که چهار رود آنرا از هم مجزا می کردند تقسیم میشد. (آذر پاد،1372)قالب هندسی باغ از تسلط تفکرهندسی و تقارن جوی او حکایت می کند. این خردورزی ریاضی از دیر باز در معماری منظر بین النهرین و ایران جای خود را باز کرده است. (زاهد زاهدانی ،1384 :21)

تضاد بین رشد ارگانیک درختان، بوته ها و گل ها در باغ با هندسه راست گوشه باغ هندسه طبیعت را نشان می دهد و این نسبتها بگونهای است که با نشان دادن تسلط عمدی انسان (خلیفه اهلل) بر طبیعت هندسه را در باغ نشان می دهد. (1968,laurie)

این مطلب نشانه توجه به انسان در طرح بندیها و نمادپردازی هندسی آن ست. این ترکیب را میتوان به گونه ای دیگر در نقش گیاهان کاشیکاریها و زمینههندسی آنان دید. هندسه ارگانیک گیاهان و اقلیدسی محورها نشانه هندسه حاکم بر عالمکبیره و انعکاسی از ذات خداوند و عدالت وی در جهان است(19: 1978,Brooks .)هندسه اسلامی عالوه بر بیانی ریاضی و ترکیبات پیچیده جبری با حس شهودی نیز آمیخته است و نه تنها از خصوصیات اقلیمی تاثیر پذیرفته است که با ملزومات فرهنگی و حکمی نیز یگانه شده است. (رجوع شود به گزارش دیدار داراب دیبا و هوشنگ امیر اردالن با عنوان "گزارش یک دیدار":28و27)

توجه به ظرفیتهای نمادین اجزا مانند آب و درخت و مفاهیمی چون تقدساعداد و همچنین ویژگی ایرانیان در تقدیس و اعطای ویژگیهای نمادین به اشیاء هر یک دارای مفهوم خاص نزد ایرانیان گشتند. به عنوان مثال معنای عدد چهار در کیهان شناسی اسلامی عبارت است از ( حسنعلی پورمند، احمدرضا کشتکار قالتی ،1390):

1- المان های طبیعی (سرد، گرم، خشک و مرطوب)

2- چهار عنصر اولیه (آب، هوا، زمین و آتش)

3- چهار جهت اصلی ( شمال، جنوب، غرب و شرق)

4- چهار عنصر (فلز، گیاه، حیوان و انسان)

1.آب

آب به عنوان اصلیترین و حیاتیترین عنصر شکلگیری باغ مطرح می باشد؛ استفاده از آب در باغ سازی ایرانی بسیار زیرکانه وهنرمندانه صورت گرفته است؛ به طوریکه نه تنها به منظور آبیاری و تغذیه گیاهان باغ بکار رفته، بلکه استفاده مفهومی، شاعرانه و هنرمندانه آن زینت بخش فضای باغ بوده و با حضور خود طراوت، نشاط، حرکت و زیبایی را به بار می آورد. (1929,Johnson)

وجود باغ ایرانی همواره متکی بر وجود یک کاریز(قنات) و یا چشمهای بوده است که به طور دائم آب آن در باغ جریان می یافته است. در بیشتر موارد تاسیساتی که برای تهیه این آب ایجاد شده است ، صد ها برابر طوالنی تر از درازای باغ است. مانند کاریزی که آب را از مادر چاه تا باغ می رساند و به طور معمول آب ابتدا وارد باغ شده و پس از آبیاری کامل باغ آنچه مازاد مصرف باغ باشد، برای مصارف دیگر از باغ خارج می شود، همواره مساحت باغ به اندازه ای است که آب در فصل کم آبی نیز بتواند باغ را آبیاری کند.کمبود آب میل ایرانی را به تماشای بیشتر آن می افزاید و در نتیجه طراحان باغ های ایرانی همواره با ابتکار های گوناگون کوشش نموده اند تا آب را هر چه بیشتر در باغ نگه داشته و با گردش و حرکت دادن بیشتر به آن ، هرچه بیشتر آنرا به تماشا بگذارند. (دانش دوست،1368)

کلمه" ماء "به معنی آب بارها در قرآن کریم تکرار شده و از آن به عنوان مظهر خیر و برکت و پاکیزگی یاد شده است؛ عالوه بر کلمه ماء، اشاره ای متعدد دیگری به انواع گونه های آب شامل نهرها، چشمه ها، آبشارهای بهشتی شده است که همگی تصاویر بدیعی از جلوههای معنوی آب را نشان میدهند. (1975,Gheissari )نقطه اوج تصویری که از بهشت در قرآن اشاره شده" جنات تجری و من تحتها االنهار "میباشد و به معنی بوستانهایی است، که از زیر درختان و قصرهای آن جویهای آب جاری است. (2008,Ruggles)کلمه کوثر در آیه" انا اعطیناک الکوثر"(کوثر، آیه1 ) را بعضی از مفسرین به معنای، نهری در بهشت، حوض خاص رسول خدا (ص) و مبدأ و نهایت آن بی پایان و نامحدود است و هرکس به اندازه ظرفیت ذهن صاف و پاکش از آن دریافت و بهرهای داردتنها درآیه 46 سوره الرحمن تصویر جدیدی از چشمه های جوشان در باغ بهشتی نمایان میشود، به طوریکه از دو باغ، با دو چشمه جوشان، و دو نوع از هر میوه یاد شده. (1977,ASLA)

1-1بکارگیری آب در باغ ایرانی قرآنی

ب-استفاده روحانی که بهرمندی متعالی و پاالیش و آسایش روانی را در پیدارد.

در آیه 15 سوره محمد، بهشت متشکل از 4 رودخانه بیان میگردد:

1.رودخانه ای از آب زلال که هیچ وقت قطع نمیشود(انهار من ماء غیر اسن)

2.رودخانه ای ازشیر که مزه آن هیچ وقت تغییر نمیکند( انهار من لبن لم تغییر طعمه)

3.رودخانه ای از شراب( انهار من خمر الشاربین)

آب در باغ ایرانی، می تواند تمثیلی از تصاویر باغهای بهشتی باشد زیباترین توصیف بهشت با بهکاربردن ترکیب " جنات تجری من تحت االنهار" حاصل شده است که "نقطه عطف تصاویر بهشتی" است که به معنی باغ و پردیس هایی است که دائماً از زیر درختان و قصر های آن(نه زیر زمین آن) جویهای آب جاری است. باغهای ایرانی از ترکیب (آب جاری )و(پوشش درخت) واحهای در دل طبیعت خشک ایجاد میکند که میتواند تمثیلی از مناظرخرم و سر سبز باغهای بهشتی باشد که با التاف به تضاد محیط کویری ایران و سرسبزی چشم نوازی و طراوت باغ قابلدرک و پذیرفتنی است.

2.درختان بهشتی درقرآن کریم

تغییر شکلی که درختان چنار در چهار فصل سال از نظر رنگ برگ ها و یا ریزش آنها دارند، در مجاورت درختان سرو، که همواره برگ داشته و سبز رنگ هستند، تنوع زیادی در رنگ و طرح و حجم باغ ایرانی به وجود می آورد. بهار و پا ییز بسیار زیبایی دارند و در فصل زمستان وجود درختان سرو، باغ را سرسبز نگه می دارند. به جز محور اصلی بقیه رویه های باغ را باغچه هایی شکل می دهد که پر از درختان میوه است که به صورت منظم کاشته شده اند. عالوه بر سرو و چنار، درختان دیگر مانند تبریزی، کاج، بید و بیدمشک، افرا، زبان گنجشک، نارون و صنوبر در باغ های ایرانی کاشته شده؛ البته درختان سرو و چنار و تبریزی بیشتر مورد عالقه ایرانیان بوده است. ( حسنعلی پورمند، احمدرضا کشتکار قالتی ،1390)

به طور کلی دو گونه کلی درخت با توجه به سیستم های آبیاری به عمل می آیند: در حاشیه جوی های آب، درختانی که عمدتاً سایه دار هستند، مانند سرو، چنار و بید ... به علت جریان آب دائم، محیط مناسب تری برای رشد دارند و در باغچه ها درختانی کاشت می شوند که دارای ریشه های گسترده بوده و باید به صورت غرق ابی آبیاری شوند.)مسعودی، 1382 ،172)

انواع گیاهان تجلی طبیعت هستند که در رابطه با سلیقه و خواست انسان و شرایط اقلیمی در باغ به نظم کشیده شده اند و معماری هم عامل شکل دهنده باغ بوده و در رابطه مستقیم با زندگی و نحوه تفکر انسان می باشد .هریک از اجزا دارای ویژگی های کیفی و کمّی هستند که در راستا و جهت ساخت باغ مورد استفاده قرار میگیرند. قابلیتها و ویژگیهای درختان سبب شده تا به عنوان یک عنصر اصلی در باغ مورد توجه قرار گیرد تنوع استفاده درختان موجبگردیده تا جهتهای عملکردی بیشماری در آنان وجود داشته و در باغ استفاده شود.(حسنعلی پورمند، احمدرضا کشتکار قالتی ،1390)در باغ ایرانی کاشت تمامی درختان برای منظور و هدف مشخصی انجام میگرفت و هرگز به صورت اتفاقی و بیمنطق نبود.  با اَرگان معماری همراه باشید

(1957,Geographical)در فرهنگ اسلامی درخت نمایش رحمت الهی است که نه در شرق و نه در غرب چنان چه در مرکز قرار دارد و مظهر رحمت روحانی و تنویر است، نور اهلل که زمین را منور میسازد در قرآنکریم نیز به عنوان کالم الهی بخش اندیشمندان و هنرمندان، بارها و بارها از واژه درخت و انواع مختلف آن مانند طوبی، خرما، زیتون، انار، انجیرو... نام برده شده است و معانی بسیارعمیق و با ارزش را به صورت نمادین به کمک آن بازگو نموده است. (فربود،1380،ص64) 

تعابیر درخت در قرآن بسیار متنوع وشگفت انگیز است: مثال" در سوره "یس" در بحث آفرینش و حیات باز پسین، خداوند پدید آمدن آتش از درخت سبز را به عنوان پدیدهای شگفت آور و عبرت آموز نقل می کند. در عین حال، میتوان گفت که واالترین درختان درقرآن، درخت سدره المنتهی با درخت طوبی است که در بهشت مأوی دارد. مفهوم درخت در کالم الهی، صورتی جهنمی نیز دارد که به لحاظ جایگاه و قداست در مقابل درخت طوبی است، چنان چه این درخت را "زقوم" نام دارد و در جهنم می روید. در این میان ، با استناد به قرآن کریم و تفاسیر طوبی، سدره، سدروطلح از جمله درختان زیبای بهشتی هستند. (کمپفر،1363،ص195)

3.وسعت باغ ایرانی تمثیلی از باغ های بهشتی

آنچه از تفاسیر درباره وسعت بهشت به قدری وسیع است که قدرت توهم بشر هم قادر به درک آن نیست چنانچه "جنه عرضها السموات و االرض" و بهشتی که پهنای آن پهنای آسمان و زمین است. در تطابق این امر با باغهای ایرانی وسعتآنها است چنان چه باغهای معروف و وسیعی در ایران وجود داشته است. در کنار وسعت طبیعی باغهای ایرانی بایستی از وسعت مجازی باغهای ایرانی نیز یاد کرد که نتیجه هندسه خاص و کاربرد های مولفههای طبیعی می باشد که وجود چشم انداز اصلی به شکل مستطیل کشیده در محور طولی و کاشت درختان بلند در دو طرف این محور اصلی نشان از تالش برای ترسیم پرسپکتیوی داردکه باغ را طوالنی تر جلوه گر میسازد. شیب طبیعی اکثر باغهای ایران " فراز و فرود باغ های ایرانی " تاثیر ویژهای در قرارگیری کوشک در نقطه مرتفع باغ دارد که تمثیلی از معنای فردوس در بهشت میباشد. (انصاری،محمودی نژاد،1386(

4.محصوریت باغهای بهشتی

در الطیب البیان، هشت درب بهشت را به هشت "بهشت" تفسیر میکند عالوه بر این در طرح "باغ هستی" الگویی ایرانی برای طراحی یک فضای شهری (نقی زاده،1385 ،63-76 (که الگویی از باغ ایرانی منبعث از جهان بینی اسلامی را پیشنهاد می کند.

5.غرفه های بهشتی

آیاتی از قرآن کریم داری کلماتی با معنای مسکن و غرفه و قصر میباشند. غرفههای بهشتی در قرآن به صورت مکانهایی توصیف شدهاند که آنها را بهشتی از زیر آنها جاری است، چنان چه کلمه غرفه به معنای خانه بسیار زیبایی است که در بلندی قرار دارد و آن دریچههایی به منظره باشد. هم چنین برخی غرفه را نام باالترین منزلهای بهشت دانسته اند (الخزایی النیشابوری،ج14،ص292 )و بنابر این غرفه داری هوایی لطیف تر مناظر بهتر و محلی آرام تر برای سکونت است و تعبیر بهشت به غرفه، اشاره به این ویژگی ها دارد."غرفه های کوشک" در باغ ایرانی این ویژگی های بهشتی را کسب کرده اند و با سرچشمه گرفتن جوی آب از "طبقهزیرین کوشک" ، در اکثر باغ های ایرانی و جریان آن در کل باغ، این تصویر تمثیلی از بهشت کامل شده است. (کاشانی،مال فتح اهلل،ج8،ص87 ) و از سویی دیگر امنیت (آیه 37 سوره سبا) به عنوان الزمه ایجاد آرامش در مسکن و غرفههای باغ بیان شده است.

6.محرمیت در باغ های بهشتی

در ساخت و طراحی باغ های بهشتی نیز شاهد دیوار های بلند هستیم که شکل دهنده فضای محرم درون هستند و در دل این فضای درونی است که عمارات و کوشک ها به گونه ای بارز تر شکل گرفته اند، چرا که حصار بیرونی حریم امن درونی را فراهم آورده است.(سفیان و محمودی،1386،ص11)

درونگرایی در معماری ایران نیز یکی دیگر از اصول شکل گیری محرمیت در باغ های ایرانی است،چراکه در معماری ایرانی ارزش واقعی به جوهر و هسته باطنی داده شده است و پوسته ظاهری صرفا پوششی مجازی است که از حقیقتی محافظت می کندو فضای درونی و سربسته آن تعیین کننده جوهر و هسته راستین بنا است که قابل قیاس با وجوهات فضای بیرونی نیست."اردالن" از قول "سید حسین نصر" در باب می آورد: در سرتا سر معماری سنتی اشکال بیش از تمهیدات صناعی صرف هستند.هرچند همیشه عملکردی معمارانه دارند ولی در فرا سوی عملکردشان که نظمی مادی دارد، واجد عملکردی دیگر با اهمیتی فزون تر هستند که همانا یادآور اصول معنوی به انسان از جنبه نمادین است اصلولی که یم ساختمان یا باغ در سطح واقعیت خود باز می دهد و در عین حال که با خاالت درونی خود انسان هم خوانی دارد.در معماری نیز هیچ چیز هرگز از معنی منفک نیس معنی هم چیزی جز معنویت نمی باشد

7.امنیت در باغ های بهشتی

ایمنی است وآن را به مفهوم اطمینان و آرامش در برابر خوف، تفسیر، تعریف و ترجمه کردند که تا حدود زیادی به واقعیت نزدیک و شامل دو بعد ایجابی و سلبی در تعریف امنیت است. ( اخوان کاظمی ، 1386 ، ص 13 (در قرآن کریم این مفهوم مورد اشارات بسیار قرار گرفته است، چنان چه در آیه شریفه 55 سوره نور یکی از اهداف استقرار الهی و استخالف صالحان و طرح کلی امامت را تحقق امنیت دانسته شدهاست. عالوه بر این در قرآن شهری که از نعمت امنیت برخوردار باشد، سرزمین آرمانی معرفی شده است. (نحل ،آیه شریفه112 (این مفهوم بصورت حصار و دیوارهای گرداگرد باغ ایرانی خود را به نمایش میگذارد چنانچه به کرات در باغهای ایرانی دیده می شود.

بررسی الگوی غالب در باغسازی از دیدگاه قرآن در سوره الرحمن

در قرآن در سوره الرحمن بهترین توصیفات بهشت درآن مطرح شده ساختار بهشت را به صورت چهار باغ با شکل ویژه (دو باغ درون دو باغ) معرفی کرده است. )میرفندرسکی،1380 :7.

در ساختار بهشت عنصر آب به 4 صورت حضور می یابد:

: 1 .حضور آب در نهرهای بهشتی(جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ،بقره: 25( 

2 .حضور آب در چشمههای بهشتی(فَقُلْنَا اضْرِبْ بِعَصَاکَ الْحَجَرَ فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَیْنًا،بقره :25(

 3 .حضور آب در آبشاهای بهشتی(وَمَاءٍ مَسْکُوبٍ،واقعه: 31(

 4 .حضور آب در حوضهای بهشتی ، (إِنَّا أَعْطَیْنَاکَ الْکَوْثَرَ،کوثر: 1(

8 .معرفی باغ های مورد مطالعه:

 

9 .ارزیابی باغ های مورد مطالعه بر مبنای تعاریف بهشتی از باغ:

با توجه به مطالعات صورت گرفته در نمونه های موردی ،ارزیابی نهایی به صورت جدول شماره (2 (بیان می گردد.

جدول شماره (2 :(امتیاز بندی الگو های باغ سازی ایرانی نسبت به تعاریف بهشتی ( براساس پردازش اطالعات توسط نگارندگان)

جدول راهنما

 

در این مقاله، عناصر وجودی هشت باغ ایرانی طبق دیدگاه های قرآنی مورد مطالعه قرار گرفت. مهمترین معیاربرای انتخاب باغها اقلیم بوده است، سعی شده باغهای مورد مطالعه از اقلیم های متفاوتی انتخاب شود و در نهایت با توجه به تعاریف باغسازی از دیدگاه قرآن وجدول فوق باغ فینکاشان با رعایت بیشتر اصول باغسازی ایرانی و قرآنی می توان باغ فین را تمثیلی از بهشت الهی دانست.

منابع: 

1 .ابن بطوطه،،.تحفه النظار فی غرایب االمصار و عجایب االفسار ( سفر نامه)،ت: محمد علی موحد، انتشارات بنیاد ترجمه و نشر کتاب،تهران

 2 .ابن عربی، محی الدین،بی تا، الفتوحات المکیه،داراحیاءالتراث العربی ،

 3 .ابوالقاسمی، لطیف ، 1374 ،هنجار باغ ایرانی در آینه تاریخ، مجموعه مقاالت نخستین کنگره معماری و شهرسازی ایران، تهران.

 4 .اخوان کاظمی،بهرام،1386،امنیت و ابعاد آن در قرآن، نشریه مظالعان اسلامی ، شماره 75 ،مشهد

 5 .اسدی رازی، نجم الدین ابوبکر محمد بن شاهاور،1384،منارات السائرین،عاصم الکیالی،الکتب العمیه.

 6 .الخزایی النیشابوری،1376،روض البیان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، بنیاد پژوهش های اسلامی ،استان قدس رضوی ،مشهد

 7 .المیبدی،ابولفضل رشید الدین،1357،کشف االسرار وعده االبرار، به سعی و اهتمام علی اصغرحکمت،جلد نهم ،انتشارات امیر کبیر،تهران

 8 .انصاری، مجتبی ، امین علیزاده، هادی محمودی نژاد، حمد رضا پورجعفر، علی اکبر تقوایی، 1388 ،احیای باغ های ایرانی با استفاده از مبانی حکمی فرهنگ اسلامی ، علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره یازدهم، شماره سه، پاییز88

10 .اوا سابتنلی،ماریا،1387،باغ ایرانی واقعیت و خیال، ت : داود طبایی، نشریه گلستان هنر،شماره 12 

11 .آذر پاد،حسن،حشمتی رضوی،فضل اهلل،1372.فرشنامه ایران،موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی 

12 .بیستونی، محمد، 1386 ، گیاه شناسی از دیدگاه قرآن کریم انتشارات بیان جوان .تهران. 

13 .پور جعفر،محمد رضا،وثیق،بهزاد،1387،تصویر باغ و عناصر منظر در قرآن با تاکید بر سوره الرحمن، مجله باغ نظر، شماره 9 

14 .حسنعلی پورمند، احمدرضا کشتکار قالتی،1390 ،تحلیل علت های وجودی ساخت باغ ایرانی، نشریه هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی شماره 47 پاییز .1391 

15 .دانشدوست، یعقوب ،1363، باغ ایرانی ،سخنرانی در دانشکده معماریدانشگاه ملی ایران، فصلنامه اثر، شماره 18 و 19 ، 

16 .زاهد زاهدانی، مهدی، باغهای ایرانی الگویی جهت طراحی محیط،جلوه هنر،شماره 9و8 

17 .سیفیان،محمد کاظم، محمودی،محمد رضا، 1386،محرمیت در معماری سنتی ایران، نشریه هویت شهر،سال اول،شماره 1 ، زمستان 1386،ص15-3 

18 .شبستری ،محمود ابن عبد الکریم،گلشن راز،جواد نور بخش ،انتشارات یلدا قلم،تهران

19.شوان،فریتوف،1383،اسالم و حکمت خالده،فروزان راسخی،هرمس،چاپ اول 

20 .شیرازی،صدرالدین محمد بن ابراهیم،1381،الحکمه المتعالیه فی االسفار االربعه ، بنیاد حکمت اسلامی صدرا ، تهران 

21 .طالقانی،سیدمحمود،،1358،تفسیر پرتوی از قرآن، سهامی انتشار،جلد4 ،تهران، 

22 .طباطبایی، محمد حسین،1363 ،تفسیر المیزان،ت:محمد باقر موسس همدانی ، انتشارات رجا،تهران 

23 .طباطبایی، محمد حسین،1382،ترجمه تفسیر المیزان، جلد 19،جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی. 24 .عالمی،مهوش ،1390 ،نماد پردازی در باغ ایرانی، مجله منظر،شماره17 

25 .کمپفر،انگلبرت،1363،سفرنامه کمپفر،ت.کیکاووس جهان داری،انتشارات خوارزمی، تهران

 26 .کورکیان،ا،م،1377،باغ های خیال، پرویز مرزبان،نشر فرزان،تهران

 27 .لبیب زاده، راضیه ،حمزه نژاد،مهدی، خان محمدی،محمد علی ،1390 ، بررسی تطبیقی تاثیر ایده های معنوی در شکل باغ،باغ نظر ، شماره19 

28 .لثچینسکی، نانسی ، 1387 ، طراحی کاشت منظر، رویکردی حرفه ای به طراحی باغ .ت : محسن کافی،انتشارات آییژ، تهران.

 29 .متدین،حشمت اهلل ،1389 ،علل پیدایش باغ های تاریخی ایران، باغ نظر ،شماره15 

30 .محمودی نژاد،هادی ،صادقی، علیرضا ، 1388،باغ ایرانی از منظر بهشت قرآنی،انشارات هله/طحان 

31 .مطهری،مرتضی،1371،مقدمه و پاورقی اصول فلسفه و روش رئالیسم ، سید محمد حسین طباطبایی ،صدرا،قم 

32 .مکارم شیرازی،ناصر(66-1353،(تفسیر نمونه،دارالکتاب االسالمیه، تهران

33 .میرفندرسکی، محمد امین،1380 ،باغ به مثابه پیش آیند شهر، مجموعه مقاالت نخستین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران، جلد پنجم، سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران

34 .نسفی،شیخ عزیزالدین،1363،زبده الحقائق،ناصری،حق وردی، ،طهوری ،چاپ اول، تهران 

35 .نصر،سید حسین،1359،نظر متفکران اسلامی در مورد طبیعت،خوارزمی،تهران 

36 .نقی زاده،محمد،1384،الف،جایگاه طبیعت و محیط زیست در فرهنگ و شهر های ایرانی، انتشارات واحد علوم و تحقیقات،تهران 

37 .نوربری شولتز،کریستیان،1381،مفهوم سکونت،آزاد محمود امیر یار احمدی ، آگه، تهران 

38 .نیلی،ریحانه، نیلی،رعنا، امین زاده،بهناز،1391،شفابخشی در منظر سازی باغ های دوره قاجار 

39 .ویلبر، دونالد ،1348 ،با غهای ایران و کوش کهای آن، ترجمه مهین دخت صبا، چاپ نخست، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران

40.گروتر،یورگ،1375،زیبایی شناختی در معماری،ت: جهانشاه پاکزاد،عبدالرضا همایون، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی،تهران

1.brooks,John,weidenfeld and Nicolson,garden of paradise,the history and Desig of Grate Islamic Garden,London,1978

2. Geographical Magazine.1957. Published by Campion Interactive Pub. Ltd, California, USA.

3. Gheissari, Mohammad.1975. The Persian Garden: Its Origin and Development, Delaware, USA.

4. hanaway,jrw.l,the Terrestrial garden,colloqunim,washinton D.C, Dumbarton oaks.1976

5. HeidarNattaj,Vahid.)2010(. Bagh- e Irani )Iranian garden(.Tehran: Daftar- e Pajuheshha- ye Farhangi.

6. Johnson, James, Sydney Johnson, James, Links, Julian A.1929. The Persian Garden, Illustrated by Julian A. Links,Windsor Press, England.

7. laurie,Michael,an Introduction to land scape archi tecure, elsevire publishing company,1986

8. Moynihan, Elisabeth B )1979(, Paradise as a Garden in Persia and Mughal India, George Braziller INC, USA.

9. Porter, Yves and The Venart, Arthur )2003(, Places and Gardens of Persia, Translated From the French by David Radinowicz, LCG, Flammarion, Spain

10. Ruggles, D. Fairchild.2008.Islamic Gardens and Landscapes, University of Pennsylvania Press, USA.

11.schimmel,Annemarie,the Empire of the great Mughals:history,Art and Culture,reaction Book,1994

12. Wilber, Donald Newton.1979.Persian Gardens and Garden Pavilions, Dumbarton Oaks, UK.