Life in the Courtyard of Qajar Traditional Houses

(Case Study: Behbahan Traditional Houses)

1. Hamed Hayati 2. Alireza Rahmatnia^*( Author)

1. Teacher at Department of Architecture (Graduate), Ahvaz Branch, Islamic Azad University, Ahvaz, Iran

2. M.A. Student in Architecture, Khuzestan Jahad Daneshgahi Higher Education Complex University of Technology, Ahvaz, Iran

Abstract

Today, the process of urbanization changes in Iran and, consequently, the spatial organization of residential buildings continue to respond to these changes. These changes changed the spatial pattern and, consequently, the role of elements and spaces which have responded to the material and spiritual needs of Iranians for centuries. In the meantime, one of the most important elements which goes into destruction is the courtyard which has been the life of the houses in Iran in the past. The courtyard at home provided a place for communicating with and understanding the natural environment as well as a place for the home residents' interactions, but now a place for parking the car and a crossing which connects the house to the exterior body. Therefore, using descriptive-analytical method, the present study investigates the role of the traditional courtyards of Qajar era of Behbahan in the lives of its inhabitants regarding the forgotten values of the courtyard in contemporary houses. In this regard, after selecting a number of identified or anonymous traditional houses through using field study, the research independently refers to the concepts of the courtyard and life and investigates their role in the lives of residents the by identifying the constructing factors of the courtyard. After reviewing and recognizing the vital elements of the yard in this research, it is concluded that, unlike now, in the past, architects, with complete awareness over psychological and aesthetic issues and the impact of environment on mind, created a space which would answer all human needs.

Keywords: Behbahan, Central Courtyard, Traditional House, Qajar, Life in the Courtyard

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

Author: Member of Argan Mehrazan Group: alirezarahmatnia@yahoo.com

حیات در حیاط خانه های سنتی قاجاریه

(نمونه موردی: خانه های سنتی بهبهان)

1- حامد حیاتی 2- علی رضا رحمت نیا^{**(نویسنده مسئول)}

1-مدرس گروه معماری (تحصیلات تکمیلی)، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی اهواز، ایران

2-دانشجوی کارشناسی ارشد معماری، مجتمع آموزش عالی جهاد دانشگاهی خوزستان، اهواز، ایران

چکیده

امروزه روند تغیرات شهر نشینی در ایران و به دنبال آن سازمان فضایی ساختمان_­های مسکونی در جهت پاسخگویی به این تغیرات ادامه دارد. تغیراتی که سبب تحول در الگوی فضایی و به تبع آن تغیر نقش عناصر و فضاهایی شده که قرن_­ها پاسخگوی نیازهای مادی و معنوی ایرانیان بود. در این بین یکی از مهم_­ترین عناصری که در این تغیرات رو به نابودی می_­رود حیاط است؛ که در گذشته حیاتبخش خانه های ایران بوده است. حیاط در خانه_­ها امکان ارتباط و شناخت محیط طبیعی و همچنین بستری برای تعامل ساکنین خانه فراهم می_­ساخت؛ که هم_­اکنون مکانی برای پارک خودرو و معبری برای عبور از حدفاصل خانه تا بدنه بیرونی شده است. از این رو پژوهش حاضر در جهت ارزش_­های فراموششده حیاط در خانه های معاصر با بهره_­گیری از روش توصیفی تحلیلی، به بررسی نقش حیاط خانه های سنتی عهد قاجاری بهبهان در حیات ساکنین آن می_­پردازد. در این راستا پس از برداشت تعدادی از خانه های سنتی شناسایی شده و یا گمنام به صورت میدانی، اشاره_­ای مستقل به مفاهیم حیاط و حیات می کند و با شناسایی عوامل سازنده حیاط، به نقش آن_­ها در زندگی ساکنین می_­پردازد. پس از بررسی و شناخت عوامل حیات بخش حیاط در این پژوهش، این نتیجه به دست می_­آید که برخلاف حال، در گذشته معماران با اشراف کامل به مسائل روانشناختی و زیباشناختی و تاثیر_­پذیری روان از محیط، فضایی را ایجاد می­کردند که پاسخگوی تمام نیازهای انسان باشد.

واژگان کلیدی

بهبهان، حیاط مرکزی، خانه سنتی، قاجاریه،حیات در حیاط

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

**نویسنده مسئول_مدیر گروه اَرگان  alirezarahmatnia@yahoo.com

1-مقدمه

در دوران ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﻓﺮدﮔﺮاﻳﻲ، ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺤـﻴﻂ ﻛﺎﻟﺒـﺪي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺤﻤﻞ اﻧﺴﺎنهای همجوار، درجهت نزدیک کردن آنان ﺑﻪ یکدیگر و ﺟﺒﺮان ﺑﺨﺸـﻲ از ﺗﻌـﺎﻣﻼت اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ از دسترﻓﺘـﻪ ﺟﺎري در ﺑﻨﺎﻫﺎ و ﺑﺎﻓـت های معماری و ﺷـﻬﺮی گذشته، اهمیت بیشتری یافته است (صالحی نیا و معماریان، 1388). این در حالی اﺳﺖ ﻛﻪ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻣﺤﻴﻂ در ﺑﺮﻗـﺮاري رﻓﺘﺎرﻫـﺎي اﺟﺘﻤـﺎعی ﻣﺜﺒﺖ و ﺳﺎزﻧﺪه، ﺟﺎﻳﮕﺎه ﻃﺮح ﻛﺎﻟﺒﺪي ﺧﺎص ﻣﻌﻤـﺎري اﺛﺒـﺎت ﺷـﺪه است (Gibson, 1997: Rapoport, 1969: Lang, 1987). البته افزایش بی رویه جمعیت و توسعه بی ضابطه شهرها و همچنین صنعتی شدن بدون توجه به آسایش و سلامت افراد در فضای مسکونی، جوامع بشری را در معرض بحران قرار داده است (زارع، 1391: 50). از جهت دیگر نگرش کمیبه مسکن و توجه به رفع کمبود آن و همچنین نگرش سودگرایانه به این موضوع منجر به فراموشی بسیاری از نیازهای اساسی انسان و زوال کیفیت های معماری شده است (طوفان، 1385: 73)؛ این مقوله از عوامل اصلی نگارش این پژوهش نیز به شمار می آید.

در سالهای اخیر توجه به طبیعت و همجواری آن با فضاهای مسکونی در اکثر کشورهای جهان مورد توجه بوده و به هماهنگی میان ساخت بشر و بستر طبیعت شکل گرفته در کنار آن، اهمیت بیشتری ملحوظ گردیده است. لذا توجه به عواملی طبیعی به ویژه طبیعت شکل گرفته در حیاط می تواند کیفیت زندگی را ارتقا بخشیده و مسکن را فضای مطلوبتری برای رشد و تعالی انسان قرار دهد. در برخی کشورها همچون ایران قبل از انقلاب صنعتی رشد و سریع شهرها، ارتباط مناسبی بین فضاهای مسکونی و محیط طبیعی بر قرار بوده است که با توجه به عواملی که ذکر شد از بین رفته و یا کمرنگتر شده است. در حالی که اهمیت حضور عناصر طبیعی در ادامه حیات انسان بر همگان آشکار است (زارع، 1391: 50). رابطه انسان با طبیعت دارای اهمیت زیادی است و ارتباط تنگاتنگی بین طبیعت با ساحت سکونت و همچنین کنش متقابل آنها بر همدیگر و تاثیرات کالبدی و معنایی آنها بر هم وجود دارد (بیتی، 1389: 59)؛ که می توان به بررسی این موضوع در خانه های تاریخی پرداخت؛ چرا که معماری سنتی در گذشته راه حل های منطقی برای آسایش سلامت انسان پیشنهاد نموده است.

1-1پیشینه پژوهش:

در گذشته مطالعاتی با موضوعیت حیات در حیاط صورت گرفته که از جمله آنها می توان به کتاب {حیات در حیاط: حیاط در خانه های سنتی ایران (اصفهان،کاشان و تهران)} به قلم فرشته نایبی که در 200 صفحه تنظیم شده، اشاره کرد.

2-یافته ها

2-1 تعریف حیاطو حیات

تعریف واژه حیاط در لغتنامه دهخدا این چنین آمده است: محوطه و هر جای دیواربست وسرای و خانه و صحن خانه. (ناظمالاطباء). صحن و گشادگی خانه. درتداول فارسی، فضائی وسیع و بی سقف که اطاقها بر طرفی یا چند طرف آن بنا شده است.

از حیاط در خانه های ایرانی به مفاهیم مختلف استفاده شده است. حیاط، وحدتدهنده چند عنصر خانه، ارتباط دهنده چند فضا برای ایجاد محیطی سر سبزو بانشاط به عنوان هواکش مصنوعی برای گذر جریان بادهای مناسب، عنصری مهم در جهت سازماندهی فضاهای مختلف و به عنوان حریمی امن و آرام برای آسایش خانواده می باشد . حیاط بر اساس نیازهای مادی و معنوی و رعایت سلسه مراتب عرصههای خصوصی، عمومی درون و برون خانه انواع حیاط سنتی شکل گرفته است(باغ ایرانی،1383)

تعریف واژه حیات این چنین آمده است: عمر،زیست، زندگی، مقابل، زندگانی (دهخدا، 1377).

واژه حیات از ریشه "حیّ" در مقابل "میّت" به معنای زندگی وزیست استو دارای مراتبی است که از مرتبه بالاتر(چنان که اسم حی از اسمای جمال الهی است) به پائینترین مرتبه آن که "حیاه الدنیاه" نامیده میشود تنزل یافته که امروزه از آن به نام زندگی اطلاق میشود (حسینی،1376: 691). حیات یعنی چیزی که به گونهای باشد که درک کند و فعالیت انجام دهد (طباطبایی، 1363: 354-371)؛ که جریان داشتن زندگی، فعالیتها، وقایع و پدیدهها را در بر می گیرد. از تعاریف گفته شده اینچنین برمیآید که واژه حیات و حیاط در معنی بسیار به یکدیگر نزدیک بوده و هر دو در هنگام مطرح شدن مفهوم پویایی، زنده بودن و در نهایت زنده بودن را می رساند.

2-2 نقش عوامل جغرافیایی و اقلیمی در حیاط و حیات

2-2-1 عوامل موثر در شکل گیری حیاط مرکزی

اقلیم مهم_­ترین عوامل موثر در شکل_­گیری حیاط مرکزی در معماری سنتی در اقلیم_­های گرم ایران است. در این شرایط اقلیمی به واسطه_­ی حضور هوای گرم، تابش آفتاب و شرایط اقلیمی خاص، شهر_­ها واجد شرایط ساختاری فشرده و متراکم است. این فشردگی، از نفوذ تشعشعات تابش جلوگیری می­کند. دیوار_­ها و سقف_­ها در این اقلیم_­ها معمولا ضخیم بودند تا از فضای داخلی در برابر گرمای بیرون محافظت کنند. ساختار شهر به گونه_­ای طراحی شده است که شریان_­ها در جهت باد مطلوب، باز و در جهت بادهای نامطلوب طوفان شن، بسته باشند(Tavassoli,1974).فشردگی در درون ساختمان_­های مسکونی به گشودگی تبدیل می­شوند که از آن_­ها به عنوان حیاط­مرکزی یاد می_­شود. تاثیرات اقلیمی از دو جهت بر روند شکل_­گیری حیاط مرکزی تاثیرگذار بوده اند: اول این که برای ایجاد شرایط بهتر اقلیمی، در اغلب بناها، جهت_­گیری ساختمان_­ها قابل توجه بوده است، دوم، ساختمان_­ها برای مقابله با شرایط اقلیمی درون_­گرا شده اند (زارع، 1391: 53).

2-2-2 نقش طبیعت درحیات و حیاط

در تعالیم اسلامی رابطه انسان و طبیعت مورد تاکید قرار گرفته است. رابطه انسان و طبیعت نشانهای از تعادل بین اجزاء عالم وجد وقوانین حاکم طبیعت است. از دیدگاه این تعالیم، قرابتی خاص بین انسان و طبیعت وجود دارد؛ چرا که ماده اولیه خلقت انسان از طبیعت گرفته شده است(سوره حجر،آیه26). طبیعت خواستگاه انسان است، زمین مادر او معرفی شده و آب مایه حیات اوست(سوره انبیا،آیه30). طبیعت محمل زندگی انسان است، و عناصر طبیعی سراسر آیات الهی و منبع شناخت هستند.

2-2-3 تاثیر درخت و فضای سبز در حیات و حیاط

فضاهای سبز یکی از عناصر شکلدهنده حیاط در خانه های سنتی است که در مقیاسهای فضایی مختلف میتواند بر دمای هوا تأثیرگذار باشد؛ که البته این اثرات به عوامل متعددی بستگی دارد. در گذشته در برخي از شهرها مردم از گلدان های سفالی بـراي ايجاد فضاي سبز در قسمت هاي مختلفی از حياط، مانند جلوی ایوانها، دور لبه حوض ها يا در مواردي حتي روی بام ها استفاده می کردند. امروزه جامعه شناسان، پزشکان و روانشناسان بر این باورند که وجود فضای سبز علاوه بر بهبود بهداشت محیط، نقش مثبی بر سلامتی ساکنین دارد. لذا حضور درخت و فضای سبز در حیاط بسیار مهم و کارآمد است. درختان و به طور کلی فضای سبز علاوه بر اهمیتی که در تنظیم شرایط محیطی اقلیمهای گرم ایفا می نماید، سایه افکنی و زیبایی ویژهای را به حیاط بخشیده و مفاهیم نمادین زیادی دارد.درختان میتوانند در امر کاهش سرعت باد نیز مفید واقع گردند. این امر نفوذ ناخواسته و در عین حال قابلیت تهویه را محدود میکند (قیابکلو، 1380: 70). از جهت دیگر میتوان از درختان در امر جلوگیری از تابش خورشيد، تابش امواج بلند زمين، سطوح ساختمانها و آسمان نیز بهره برد.

2-2-4 تاثیر تابش خورشید در حیات و حیاط

حیاط کانون خانه های مسکونی به شمار میرود. از ويژگی­های حیاط و تمايز آن از فضــاي داخل، تابشنور خورشید در اين فضاست. نقش حیاط مرکزی در مواجهه با تابش و دمای هوا و کنترل آن توسط باد بسیار حائز اهمیت است. دونهام توضیحی کلی برای این موضوع ارائه می دهد: «با آمدن شب، هوای گرم حیاط مرکزی بالا رفته و به تدریج به وسیله هوای خنک شب که در قسمت بالای حیاط وجود دارد، جایگزین میشود. این هوای خنک در لایه های نازک بدنههای حیاط زخیره شده و سپس به فضاها و اتاقهای اطراف حیاط منتقل میگردد. در صبح، هوای حیاط مرکزی به تدریج گرم شده و سرما تا هنگامی که تشعشعات خورشید به طور مستقیم به فضای حیاط بتابد، باقی میماند. باد گرم که در طول روز از بالای خانه عبور میکند داخل فضای حیاط نمیشود و تنها کورانهایی در فضای داخل حیاط ایجاد میکند» (Dunhamm,1960).اهمیت تاثیر تابش آفتاب در شــرايط آسايش حرارتي فضاهاي باز از کسی پوشیده نبوده و توســط مطالعــات زيادی نیز تأييد شــدهاست. از سويي دیگر امكان كنترل تابش (در زمستان به معنای قرارگیری درمعرض تابش و در تابستان به معناي ســايهاندازی)توسط معمار وجود دارد.از جهت دیگر تابش نور خورشید، در کنار سایه روشنهای حیاط معنا میپذیرد و زیبایی دلپسندی را در فضای حیاط ایجاد میکند. تابش آفتاب روی سطح حوضها و آبنماهای موجود علاوه بر تلطیف محیط حیاط، زیبایی بصری ویژهای را ایجاد و رطوبت هوا نیز را کنترل میسازد. تابش نور خورشید در حیاطهای مرکزی از دو جهت مورد توجه قرار دارد: 1- از جنبه کالبدی و اقلیمی 2- از دیدگاه معنوی و فرهنگی.

2-2-4-1 جنبه فیزکی: تابش نور خورشید در این اقلیم بسیاز حائز اهمیت است، زیرا«انرژی خورشیدی در حال انتقال می باشد . زمین در حدود 150 میلیون کیلومتر از خورشید فاصله دارد و کم تر از 00000002/0 درصد انرژی ساطح شده از خورشید را دریافت میکند. اما از طرف دیگری انرژی ساطح شده از خورشید 97/99 درصد کل انرژی موجود در جو را تامین میکند (Trewateha,1968: 9).

1-ایجاد سایه به وسیله بدنه با ارتفاع بلند (ماخذ: نگارندگان)

تابش مهمترین عاملی است که آب و هوای اقلیم را کنترل می کند، زیرا علت غایی کل تغییرات و حرکات جو است. اقلیم هر مکانی متشکل از اکتساب یا اتلاف گرما به صورت تابش می باشد» (lamb,1977: 6).

 

2-2-4-3سایه سایه عبارت است ناحیۀ تاریک ناشی از واقع شدن جسمی کدر بین چشمۀ نور و صفحۀ تصویر است. 2-2-4-3-1 مواقع نیاز به سایه در حیاط تقویم نیاز اقلیمی 1امکان بررسی و شناخت نیازهای اقلیمی را در طول سال فراهم می آورد. تقویم نیاز اقلیمی شهرهای مختلف، خصوصا در شهرهای اقلیم گرم، حاکی ازایناست که یکی ازشرایط اصلی تأمین آسایش و حیات، فراهم کردن سایه مناسب است. اهمیت نیاز به سایه در هر اقلیم بسته به شدت گرمای آن متفاوت است که در مناطق گرمسیر، میتواند بیش از دو سوم تا سه چهارم کل سال را در بر بگیرد (Tahbaz,2007: 30).

 

2-2-4-3-2 میزان سایه در حیاط

میزان سایه در حیاط به عوامل گوناگونی همچون موقعیت بنا، شرایط زمانی، شرایط اقلیمی، فرم، ابعاد و اندازه های حیاط بستگی دارد.از جهتی سایه حاصله بر روی جداره ها وکف ساختمان ها در این اقلیم، اثر قابل توجهی بر کاهش بار سرمایشی بنا میگذارد. این اعمال اثر، عمدتا بر اساس کاهش دمای هوای لایه های اطراف جداره ها و در نتیجه تبادل کمتر حرارت هوای خارج با داخل، صورت می گیرد (Li, 2005:1818). لذا از گذشته تا کنون معماران با بکارگیری نسبت های طولی و عرضی و همچنین ارتفاعی ساختمانها، سعی بر ایجاد سایه بهینه داشتند تا بتوانند دمای هوا در حیاط را کاهش داده و شرایط حرارتی در فضاهای اطراف را بهبود بخشند و فضایی متناسب با آسایش اقلیمی ایجاد کنند.

2-2-5 رطوبت و حضور آب در حیاط

و جَعَلنا مِنَ الماءِ کُلٌ شیٍ حَیّ «و ما همه چیز را از آب حیات بخشیدیم(سوره انبیا،آیه30)»

2-2-5-1 رطوبت:رطوبت از دیگر عوامل موثر در شرایط اقلیمی است که در حیاط نقش عمده ای را ایفا میکند. رطوبت به میزان آبی که به شکل گاز در جو وجود دارد، یا به بخار آب موجود در جو گفته می شود. معمولا در حیاط های مرکزی، گودال باغچه هایی انواع گلها و درختان، و همچنین حوض یا استخرهای کم عمقی نیز وجود دارد که علاوه بر زیبایی با سایه اندازی و افزایش رطوبت نسبی، به شرایط مساعد حیاط مرکزی کمک کرده و خود از عناصر اصلی سیستم سرمایش طبیعی در این نوع خانه ها به شمار میآید (Bonin,1980).

2-2-5-2 آب: آب عنصری است که در حیاط دارای اهمیت زیادی است. ظرفیت حرارتی و گرمایی ویژه آب نسبت به سایر اجسام در روی کره زمین بیشتر است. به همین واسطه آب قابلیت ذخیره حرارت بیشتری نسبت به معدل زخیره حرارات سایر اجسام در روی کره زمین دارد. از دیگر دلایل مهم وجود حوض آب و درخت در حیاط اغلب خانه های مسکونی حاشیه کویری این است که به رطوبت هوا اضافه شود و هوا داخل بنا معتدل تر گردد (قبادیان، 1384) و همین امر بستر مناسب برای حضور افراد، سرزندگی و حیات در حیاط را شکل میدهد.

از جهتی آب عنصری است که در فرهنگ اسلامی ایرانی بسیار حائز اهمیت است. در آیات قرآن آب به عنوان نماد زندگی (فرقان آیه 48و49 ، روم آیه 24) آمده است، و انزل الله من اسماء ما از آسمان آب پاک و پاک کننده نازل کردیم (فرقان، آیه 48). در برخی آیات آب عامل حیات زمین و شهر مرده آمده است. «و ما انزل الله من اسماء من رزق فاحیا به الارض بعد موتها» و آنچه از آسمان برای روزی خلق، از برف و باران میفرستد و زمین را پس از مرگ دیگر بار زنده میسازد (جاشیه آیه 5). اردلان در کتاب حس وحدت چنین بیان میکند: «آب، سرد و تَر، به طور نمادین همان واجب الحیات است» (اردلان، 1380: 59)

2-2-5-3 نقش کاربردی آب در حیاط

در مفهموم معماری سنتی مفهوم حیات در حیاط مطرح میگردد و این حیات از طریق حضور آب تحقق مییابد. اهمیت آب، که در حیات بخشی و پاکیزه سازی است، انسان سنتی را ناگزیر از تلاش برای دسترسی همیشگی به آب روان و پاک میکرد. حوض یکی از جنبههای خاص خانه های سنتی را تشکیل میدهد. در خانه های سنتی حوض از طریق آب نهرهای جاری در معبر سیراب میشد. به عکس تصور عدهای، آب حوض ها به مصرف آشامیدنی نمیرسد بلکه ذخیرهای است برای آب پاشی و خوابانیدن گردوخاک حیاط و ایوان و... (ویلبر، 1348: 46).

از جهتی در حیاط خانه های سنتی، از حوض برای انعکاس زیبایی محیط و نمایش مضاعف زیبایی آفریده شده توسط معمار استفاده میشده است (طوفان، 1382: 13). صدای آب هم از گذشته تا کنون برای ایرانیان مطبوع و دلپذیر بوده است. نیروی ویژه آب، بیشتر از طریق منظره و صدا، خود را بیان میکند. فواره زدن آب و فروغلتیدن قطرات آن، پیوسته فرشتگانی را متذکر میشد که از سر و کول هم بالا میروند (نایبی، 1381: 9). به همین علل معمولا در مرکز حوضها، فوارهای وجود داشت و منظره و آوای دلپذیر آن مایه شادی و انبساط خاطر بود و به حیات در حیاط معنا میبخشید.

2-2-6 نقش هوا و باد در حیات و حیاط

هوا از پديدههای طبيعي مهمي است که از تابش نور خورشید تاثیر میپذیرد «منبع اصلی انرژی جوِ، خورشید است که میتواند به شکل حرارت در هوا احساس شود. سطوح زمین و دریا، این انرژی تابشی را جذب میکنند و آن را به گرما و سایر اشکال انرژی تبدیل میکنند» (Trewateha,1968: 25). از این رو فضاهاي معماري را در مناطق مختلف بهگونهای طراحي و احداث ميكردند كه فضاهاي مسکونی از يک طرف از ضرر بادهای مزاحم و مضر دور باشند، و از سوي ديگر بادهاي مناسب را به درون فـضا راه دهنـد تـا موجـب تهويه داخل بنا شوند. اين نكته همواره مورد توجه مورخان و جغرافيانويسان نيز بود. قزويني (در قـرن 7 هــ . ق.) دربـاره هواي هويزه در خوزستان از قول شخصي چنين نوشته است: «آسمان پر گرد و غبار، ابرش نبار، باد سامش چون تيـر بـر تنها نشيند» (Ghazvini, 1987: 130).در شهرهاي گوناگون با عناصر، روشها و طرحهای مختلف تلاش ميكردنـد كـه جريـان بـاد و هـوا بـه گونـهاي ساماندهي شود كه شرايط زيست بهبود يابد. در مناطق و شهرهای گرم و خشک با حركـت دادن جريان هوا از روي حوضچه آب يا منبعي همانند آن، دماي محيط را كاهش مـيدادنـد.

اﻓﺰونﺑﺮاﺳﺘﻔﺎدهازراه ﺣﻞﻫﺎﻳﻲﻣﺮﺑﻮطﺑﻪﭼﮕﻮﻧﮕﻲﻃﺮاﺣﻲوﺳﺎﺧﺖﻓﻀﺎﻫﺎيﺳﺮﭘﻮﺷﻴﺪهوﺑﺴﺘﻪدرﻛﻨـﺎرﻓـﻀﺎﻫﺎيﺑﺎزﻛﻪﻣﻮﺟﺐﺗﻬﻮﻳﻪﻣﻨﺎﺳﺐﻓﻀﺎﻫﺎيﺳﻜﻮﻧﺘﮕﺎﻫﻲ میﺷﻮد،ازخیشخانهکهﻓـﻀﺎﻳﻲﺑـﻮدﻛـﻪﺑـﻪﻛﻤـﻚﺟﺮﻳـﺎنﻫـﻮاوﺻﻔﺤﻪﻫﺎيﺧﻴﺲ فضای خنکی را ایجاد میکرد، بهره میبردند.نكته مهم اين اسـت كه هنوز هم تهويه طبيعي از طريق پنجرهها و روزنهاي بازشو، يكي از اجزاي نظام تهويـه غيرفعـال بـه شـمار مـيآيـد .(Baird, 2001: 247)

2-3 عوامل کالبدی – معماری تاثیرگذار در حیات و حیاط

2-3-1 چیدمان فضایی حیاط مرکزی

در خانه های سنتی گاهاً دو یا چند حیاط وجود دارد؛ در خانه های دارای دو حیاط مرکزی، حیاط داخلی که بزرگتر بوده اندرونی نامیده شده است، و برای اسکان اعضای خانواده و نزدیکان درجه اول مورد استفاده قرار می­گرفته و حیاط دوم که معمولا کوچکتر بود، برای پذیرش میهمانهای مرد اختصاص داشت. بین دو حیاط هم یک اتاق بسیار بزرگ وجود داشته که به دلیل ارتباط با هر دو حیاط به آن حیاط دو رو گفته می شده است.حیاط افزون بر ایجاد وحدت بین عناصر نوعی ارتباط پیمایشی بین آن ها ایجاد میکند، این ارتباط یا از ورودی ساختمان به مقصد دیگر فضاهای پراکنده صورت میگیرد و یا با استقرار محوطه اصلی تابستانی و زمستانی در جبهه های مختلف ارتباط دهنده بخش های اصلی خانه می باشد . ایجاد یک فضای سرسبز و خرم با حوض آب در شکل مختلف آن و استفاده از حیاط به عنوان منظری زیبا برای ساکنان داخل اتاق ها یا فضاهای چون تالار، صفه و نشیمن گاهی برای عصرها و غروب تقدیده مناطق گرم و خشک و کویری، از موارد استفاده حیاط می باشد (معماریان، 1373: 15-16).

البته باید توجه داشت در خانه های شهرهای مختلف مثل یزد ، شیراز، اصفهان، کاشان و کرمان حیاط به صورت باغی کوچک عمل میکرد (پیرنیا، 1389: 161). یکی از ویژگی های فضای باز مسکونی ، نظم هندسی و بهره گیری از اشکال ساده ، مانوس، متوازن و خوانا می باشد ، تا محیطی آرام برای ساکنین فراهم آورد. این فضای باز محور از عناصر مهم شهرهای اسلامی است که به بهترین نحو پاسخگویی شداید اقلیمی، مطبوعیت فضایی با رعایت محرمیت و نیازهای معنوی می باشد (امین زاده،1379).

2-3-2 پیدایش حیاط در خانه های سنتی

شرایط اقلیمی و فرهنگ غنی ایران باعث شده طی دورههای مختلف، تنوع و نوع آوری زیادی در معماری مسکونی آن به وجود آید. به طور کلی می توان گفت که در معماری مسکونی ایران با توجه به نحوه قرارگیری فضای مسکونی در کنار حیاط، دو نوع معماری درون گرا و برونگرا تشکیل شده است. در معماری درون گرا که خانه های سنتی بهبهان نیز از آن دسته اند فضاهای داخلی با فضای شهری بیرون هیچ ارتباط بصری خاصی نداشته و اصوال هیچ بازشویی رو به کوچه یا گذر در این نوع معماری مشاهده نمی گردد و یا اگر هم بازشویی دیده شود در ارتفاع بالا شکل گرفته تا دید مستقیم را از بین ببرد ((Deilman et al, 1987(تصویر 3).

2- جهت بادهای نامطلوب داخلی و خارجی بهبهان (تنظیم: نگارندگان) 3-قرارگیری بازشو رو به کوچه در ارتفاع بالا، خانه نجف­خان (ماخذ: نگارندگان)

بخش زیادی از خانه های درونگرا به گونه ای طراحی می شدندکه ساکنان مواجهه کمتری با شرایط نامساعد اقلیمی داشته باشند. هوای گرم و خشک، میزان بارش کم و طوفان هایی که به همراه خود شن و گرد و غبار میآورند، همگی سبب شده اند تا خانه به سمت درون و مرکز کشیده شود. کانون چنین خانه هایی، حیاط مرکزی است که گرداگرد آن را بدنه فعال و زنده خانه احاطه کرده است. ترکیب کلی این بافت ها متشکل از فضای باز است که دیواره های ساختمانی در شکل دادن به آن نقش اصلی را داشت که کریستین نوربرگ شونیز آن را «اصول خلق فضاهای باز توسط بدنه های ساختمانی» نامیده و عنوان نموده که این اصول می تواند تعاریف مناسب فضایی برای فضای باز(حیاط) به وجود آورد (شونیر،1380). در چنین طراحیهایی نقاط دسترسی به واحدهای مسکونی دور از انظار ساخته می شدند و همانطور که قبلا نیز اشاره شد «رو» [یا فضای فعال و زنده خانه] یا جلوی ساختمان به سمت حیاط محصور واقع میشد (چرمایف،1371)؛ و حریم خانواده دور از دید غربیه ها قرار می گرفت.

2-3-3 تاثیر تزئینات در حیات و حیاط

در حیاط خانه های سنتی بهبهان استفاده از تزئینات به دلیل عوامل باوری و فرهنگی در سطح کم مورد استفاد قرار میگرفته است. از تزئینات به کار رفته در حیاط خانه ها سنتی بهبهان میتوان به آجر کاری، اشکال پر و خالی در دیواره ها و شیشه های رنگی به کاررفته در بازشوها(ارسی) نام برد. استفاده از ارسیها در برخی از نمونه ها به خصوص خانه نجفخان به حدی است که می توان گفت مهمترین عنصر تزئیناتی در حیاط به شمار میرود. استفاده از ارسی در چهارگوشه حیاط و ترکیب آن با رنگ سبز باغچه و حوض پرآب، تصویری را برای مخاطب عرضه می دارد که شاید بتوان گفت آنرا در هیچ کجای خانه مشاهده نمی کنید (کوپرماکس، 1382: 84-119)(تصویر 5و6).

4- نمونه هایی از تزئینات آجرکاری در حیاط خانه محسنی (مأخذ: نگارنگان) 5-ارسی بازشونده به حیاط خصوصی، خانه نجف خان (مأخذ: نگارندگان)

 

6-ضلع جنوب غربی حیاط عمومی خانه نجف خان و طرح بازسازی شده ارسی - تنوع در طرح های هندسی (ماخذ: نگارندگان)

پنجره های ارسی همچنین باعث محدود کردن دید از بیرون به درون خانه و ایجاد محرمیت می شود. زیرا شبکه ریز این پنجره ها موجب شده که کسی به سادگی نتواند از بیرون، فضای درونی را ببیند (نبی پور، 1373: 31).

2-4 چگونگی حیات بخشی عوامل کارکردی حیاط

2-4-1 فاصله و مرکزیت ﻛﺎرﻛﺮدي و چگونگی ایجاد حضور افراد در حیاط

فاصله کارکردی به میزان سختی ارتباط بـین نقـاط مختلـف گفته می شود. راهروها و مسیرهایی که ارتباط مستقیم فعالیت هـا را برقرار می سازند این فاصله را تقلیل می دهند. فواصـل طـولانی، تراکم رفت و آمد، و تداخل فعالیت های یک مسیر موجب افزایش فاصــله کــارکردی نقــاط می شود (لنگ، 1381 :18). حیــاط اصلی ترین جزء کالبدی خانه و به عنوان نگـین سـاختار هندسـی خانه است)طوفان، 1385). فاصله عناصر مهم خانه ایرانی از حیاط بسیار کوتاه بوده، از سویی دیگر با وجـود عناصـر وحدت بخشی چون حوض آب این فاصله بیشتر تقلیل پیدا کرده اسـت.

ﻣﺮﻛﺰﻳﺖ ﻛﺎرﻛﺮدي ﺑﻪ ﺳﻬﻮﻟﺖ دﺳﺘﺮﺳـﻲ ﺑـﻪ اﻣﻜﺎﻧـﺎت مشترک ﮔﺮوﻫﻲ، دﻓﻌﺎت و زﻣﺎن اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺮارﮔﺎهﻫﺎ یا مکان ها گفته می شود (لنگ، 1381: 180-179). حیاط در مرکزیت خانه ایرانی قرار داشته و از این جنبه، بیشترین کارایی را در تقویت حضور افراد دارد.

نمودار1:کاربرد حیاط در خانه های سنتی بهبهان (ماخذ نگارندگان)

نمودار2: ساختارهای حیاط در خانه های ایرانی (ماخذ: قاضی زاده، 1390: 61 )

2-4-2 چگونگی سازماندهی فضایی خانه های سنتی برای حیات بخشی

بررسی سازمان فضایی خانه های تاریخی در ارتباط با شیوه زندگی که در آنها در جریان داشته آشکار میکند که معماری خانه های تاریخی پاسخگوی تنوع ابعاد و پویایی شیوه زندگی در خانه و بیانگر اشراف فرهنگ معماری و معمار ایرانی بر تنوع زندگی تا حد جزئیترین رفتارها و نیازها بوده است (حائری مازندرانی، 1332)؛ و توانسته به خوبی فضاهایی را ایجاد کند که فرد در آن احساس تعلق فضایی پیدا کند.

2-4-3 نقش ریتم و موسیقی (پر و خالی) در حیات و حیاط

به گفته اتوفردریش یولنف، ریتم یا ضرب آهنگ تنها در معماری دارای اهمیت نیست بلکه یکی از صفات بنیادی زندگی انسان می باشد. همانطور که هر صبح با احساس بیداری و امید به دنبال کار روزانه میرویم و شبهنگام به استراحت می پردازیم، خود ضریب آهنگ زندگی است که در توازی با تواتر طبیعت است (نایبی، 1381).

7-الگوی استقرار فضاهای باز، بسته و نیمه باز (مأخذ: نگارندگان)

تکرار عناصر در امتداد یک خط، ساده ترین نوع ریتم در معماری است که از آن به صورت گسترده در حیاط خانه های سنتی مورد استفاده قرار گرفته است (تصویر9،10،11،12). سلسله مراتب فضایی، تناسبات و به کارگیری تقسیمات موزون در جلوه های حیاطهای سنتی به گونه ای بوده است که در ارتباط با زندگی گذشته ضربآهنگ جدیدی را میتوانسته خلق کند که پویایی در حیاتِ حیاط را تشدید کند و این گونه تصور بشود حیاط همواره به شوق طبیعت درونش در حال اجرای سمفونی است (ملک اصلانیان و همکاران، 1387)(تصویر8).

           

8-سلسله مراتب دسترسی خانه نجفخان (ماخذ: نگارندگان)                        9-هم وزنی سلسله مراتب ارتفاعی در خانه حسینی (ماخذ: نگارندگان)                       

2-4-4 نقش جهت در حیات و حیاط

یکی از مهم­ترین مسئله­ها در بهبود شرایط اقلیمی در این مناطق گرم، جهتگیری ساختمان نسبتتابش خورشید بوده که مستقیما بر جهتگیری حیاط_­های مرکزی تاثیرگذار بودند. هدف اصلی در انتخاب جهت ساختمان در اقلیم گرم و خشک به حداقل رساندن شدت تابش خورشید در تابستان، کاهش دمای روزانه در فضای داخلی ساختمان و حداکثر رساندن شدت آفتاب در زمستان است (Givon,1976).

10- پر و خالی کالبد حیاط خانه محسنی(شبیه سازی سه بعدی: نگارندگان)

جهت حد مشخص یک فضا و هسته اولیه آن را نشان می دهد. شفافیت، فرم، اندازه و دیگر ویژگی های موجود در فضاهای خانه های سنتی موجب ایجاد تفاوت، در ضلع های مختلف آن شده که موجب پویایی حیاط و به تبع آن ساکنین می شود. حدود فضا در ابتدا جهت های ششگانه را محدود می کند و پس از آن به صورتی فضاها را کنار هم می سازند که برخی از قسمت ها در فضا مورد تاکید قرار گرفته شوند. حیاط تنها فضایی محدود نیست بلکه محدوده ای است که از جهت های گوناگون شکل میگیرد. حضور چندگانه ساختمان در کنار حیاط و احاطه شدن حیاط توسط ساختمان در جوانب مختلف سبب ایجاد جهت یا جهات در حیاط به آن سمت که ساختمان واقع است، خواهد شد (صنعتی، 1385: 191).

 

2-5 فرهنگ و تاثیر آن در حیات و حیاط

فرهنگ از دیگر عوامل تاثیرگذار در حیات و حیاط است؛ حیاط از عناصری است که در بیشتر شهرهای مسلمانان بوده است. مطالعه شهرهای تاریخی مسلمانان نشان میدهد علیرغم این که این شهرها غالبا در مناطق گرم و خشک قرار داشتند، نظام دهی و شکل گیری آنها در جهت ایجاد هماهنگی و تعادل بین محیط مصنوع، طبیعت و نیازهای انسان بوده است و کوشش مسلمانان با بهره گیری از قوانین طبیعی و شناخت ویژگی های عناصر طبیعی در ایجاد محیط شهری هماهنگ، متعادل و قابل زیست انسان بوده است. وجود یک فضای باز«حیاط» مرتبط با خانه، امری غالب در شهرهای دوره اسلامی بوده است(امین زاده،1379). حسن فتحی در مورد از بین رفتن فضاهای سبز خانه های قاهره میگوید: «حیاط مرکزی خانه های قاهره قدیم که فرم غالب مسکن خاورمیانه برای هزاران سال بوده است به نحو موقری به عنوان ریه های شهر عمل کرده و ضمن غبارگیری هوا، اکسیژن آن را تامین میکرده اند، یکی از اولین قربانیان مدرنیزاسیون شده اند» (steel&fathy,1989).

2-5-1 نقش حیاط از دید شریعت

نکته ی قابل توجه در بروز حیاط از دیدگاه اسلام ی توجه به درون گرایی است. درون گرایی یا به عبارتی فضای بسته حول یک فضای باز مرکزی تنها یک راه حل برای مفهوم کلی و دید کالن تر اسلام نسبت به محیط کالبدی به عنوان پیشزمینه ظهور جامعه ی اسلامی است. دید اسلام به کالبد نه تنها درباره خود کالبد است، بلکه در مورد نحوه ی حضور انسان در محیط کالبدی درون گرا است. از طرفی درون گرایی یکی از ویژگی های مشترکی است که در اکثر رویکردهای معماری اسلام ی وجود دارد و لازمه ی آن احداث حیاط در بناها می باشد؛ می تواند عامل مهم دیگری در خصوص اصالت فضای باز معرفی شود که از آن به تعبیر «بسته بودن فضای خصوصی نسبت به فضای شهری و بازشدگی آن به سوی فضای باز خصوصی (عمدتا حیاط میانی)» یاد می شود (ناری قمی، 1389 :82-69).

به نظر میرسد نقش حیاط از دیدگاه اسلام فراتر از یک عضو یا اندامی از خانه است. اهمیت این فضا تا جاییست که احکام خاص دربارهی عبادت در فضای باز وجود دارد. در دین مبین اسلام تأکید ویژه ای بر راز و نیاز در فضای باز وجود دارد به نحوی که بخشی از مهم ترین عبادات و اعمال واجب و یا مستحب در فضای باز انجام می گیرد که در ادامه به برخی از آن ها اشاره شده است. اعمال حج مانند احکام احرام بستن: بیشتر اعمال حج به عنوان یکی از مهم ترین اعمال اجتماعی اسلامدر فضای باز انجام می شود. سایه بر بالای سر قرار دادن در حال احرام و در حال حرکت (مانند رفتن از میقات به مکه و از مکه به عرفات و مانند آن) بر مردان جایز نیست؛... احوط آن است که شخص محرم پس از رسیدن به مکه پیش از انجام مناسک عمره و همچنین در حال احرام در عرفات و منی، از قرار گرفتن در زیر سایه های متحرک مانند اتوبوس مسقف و چتر، اجتناب کند. مردان محرم هنگام حرکت در مسیر بین دو منزل، مثال از میقات تا مکه نیاید زیر سایه بروند. اگر سایه بالای سر نباشد؛ مثل سایه ماشین اشکال ندارد. مرد محرم پس از رسیدن به منزل بنابر احتیاط واجب هنگام تردد در مکه زیر سایه نرود (خامنه ای، بدون تاریخ).

نماز عیدین فطر و قربان: عید فطر و عید قربان دو عید بزرگ دین اسلامند. حضرت امام خمینی (ره) در مسأله 1528 این چنین بیان می کنند: کراهت دارد نماز عید را زیر سقف بخوانند. و یا از دیگر مراجع هم وارد است «نماز عید را در فضای باز بخواند نه زیر سقف» و همچنین در مسأله ی دیگری بیان می کند «مستحب است نماز عید را زیر آسمان بخواند»(بنی هاشم خمینی، 1378 :856). نماز استسقا، نماز جمعه، عید قربان وعید فطر، اعمال روز عرفه و دیگر عباداتی نیز وجود دارد که احکامی مشابه، در رابطه با آنها وجود دارد. اینها همگی بر اهمیت حضور در فضای باز برای انجام عبادات دلالت دارند.

2-5-2 تاثیر فرهنگ عزاذاری در حیات و حیاط

پس از دوران صفویه، مقطع تاریخی دوره قاجاریه زمان اوج گسترش مراسم عاشورا در تمام سطوح جامعه محسوب می گردد. اصغر فروغی در کـتاب ایرانیان و عزاداری عاشورا دلایل این گسترش را توجه و حمایت حکومت، به رهگیری از تجربیات گذشته و یکسان {و شاید به عبارتی بهتر، همگن} بودن جامعه ایران از نظر مذهبی می داند (فروغی ابری، 1388 :66 ). از قرن سیزدهم هجری به بعد، حیاط (مرکزی) در خانه های سنتی اقلیم مرکزی ایران نقش به سزایی در اجرای مراسم مذهبی، عالوه بر زندگی روزمره ایفا می کرده است. از گزارش هایی که نظمیه تهران از محالت مختلف این شهر در دوره ناصری ارائه می دهد می توان به وجود د هها مجلس روضه خوانی فقط در داخل خانه های شخصی پی برد (شیخ رضایی، 1377 :197-235 ). از این رو فرهنگ عزاداری موجب ایجاد تعاملات در حیاط می شود که خود از مهمترین عوامل حیات به شمار می آید.

2-6 موقعیت جغرافیایی و اقلیمی شهرستان بهبهان

شهرستان بهبهان با مساحت 3195 کیلومتر مربع در موقعیتی بین30.36 درجه عرض شمالی و 50.14 درجه طول شرقیاز خط استوا و در فاصله 205 کیلومتری(جادهای) جنوب شرقی اهواز، مرکز استان خوزستان، در میان دو رودخانه مارون و خیرآباد است. این شهرستان از لحاظ اقلیمی جز اقلیم گرم و خشک است؛ میانگین رطوبت این شهرستان در تابستان 29 درصد و در زمستان 66 درصد می باشد . استان خوزستان به دلیل همجواری با کشور عراق و نزدیکی به صحرای بزرگ عربستان همواره موجب هجوم گردغبار قرار می گیرد (تصویر 2). یکی از مهمترین عناصر تاثیر گذار در روند شکل گیری حیاط های مرکزی در این شهر تطابق با شرایط اقلیمی و فراهم نمودن محیط مناسب زندگی در این منطقه بوده است. هایدگر میگوید: سکونت بیانگر برقرای پیوندی پر معنا بین انسان و محیطی مفروض می باشد که این پیوند در تلاشی برای هویت یافتن، یعنی به مکانی حس تعلق داشتن است (haidegger,1962: 83).

2-7 معرفی نمونه ها
1-2-7 خانه نجف خان: خانه نجف خان یکی از خانه های دورة قاجاریه اســت که در بخش مرکزی شهرستان بهبهان قرار دارد. این خانه متشکل از سه ورودی (ورودی اصلی، ورودی خصوصی و ورودی از اسطبل) می باشد. ورودی اصلی این خانه در ضلع جنوب غربی قرار داشته که در حال حاضر مرمت شده است و با راهرویی کشیده و با زاویه 90 درجهای به حیاط های خصوصی و عمومی متصل می گردد. حیاط عمومی که با فرمی مربع شکل (7.70*7.5) در ابتدای راهرو قرار گرفته متشکل از دو اتاق می باشد. 

 

اتاق بزرگ که اختصاص به پذیرایی از میهمان می باشد از طریق دری به ایوان ضلع جنوب غربی حیاط خصوصی متصل می گردد که هنگام پذیرایی از میهمان مورد استفاده قرار میگرفته است. حیاط خصوصی خانه ی نجفخان با فرمی مستطیل مانند با اندازه تقریبی 21.40*16 متشکل از دو ایوان است که دسترسی به قسمت تابستان نشین در شمال شرق و بخش عمومی و زمستان نشین در جنوب غرب را فراهم میآورد. به دلیل گرمای زیاد در فصل تابستان، قسمت تابستاننشین به وسیله فضای باز پشت ایوان با زاویه 90 درجه در شمال غرب، در پشت ضلع غربی حیاط خصوصی قرار گرفته است؛ که بتواند میزان سطحی که با تابش آفتاب برخورد مستقیم دارد را به حداقل برساند.

2-7-2- خانه حسینی: خانه تاریخی حاج حسینی یکی از خانه های تاریخی گمنام بهبهان می باشد که توسط مالکان شخصی نگهداری میشود و به تازگی نیز مورد مرمت قرار گرفت. هیچگونه اطلاعاتی از آن در جایی ثبت نشده و برای اولین بار توسط نگارندگان مورد برداشت قرار گرفته است؛ این خانه دارای یک ورودی می باشد که به صورت مستقیم وارد حیاط میشود و تمام عناصر مهم خانه دور حیاط گرد آمده اند.

خانه حسینی علاوه بر فضاهای خدماتی و وجود انبارهای متعدد در زیرزمین شامل پنج اتاق، یک پذیرایی عمومی که در نزدیکی عناصر خدماتی قرار دارد، یک پذیرایی خصوصی که از طریق ایوان به حیاط متصل می شود می باشد. قسمتهای خصوصی در دورترین مکانها نسبت به ورودی قرار دارند که همین حاکی از اهمیت حریم خانواده دارد. اطلاعات بیشتر خانه حسینی در جدول(1) مختصرا آورده شده است.

 

 

3-7-2- خانه محسنی:یکی از دیگر خانههای تاریخی برجای مانده در بافت تاریخی بهبهان خانه قاجاری محسنی است که در محله محسنیها واقع شده است. این خانه تاریخی در گذشته به خانه چهل دری معروف بوده که گمان میرود نام آن برگرفته از تعدد دربهای موجود در حیاط آن است. خانه محسنی دارای یک زیرزمین میباشد و فضای ورودی آن با تزئینات آجرکاری مزین گشته و دور تا دور حیاط را نیز اتاقهای بسیار زیبا احاطه کرده است، که سقف آنها به صورت تیرپوش چوبی است. این خانه تاریخی با ابعاد 600 متری خود پس مرمت توسط سازمان میراث فرهنگی به خانه فرهنگی، تاریخی و اقامتی تغیر کاربری داده است؛ مصالح عمده بکار رفته در این بنا نیز، آجر، گچ و چوب است.

2-8 تحلیل نمونه ها

جدول1 :تحلیل عوامل موثر حیات بخشی در حیاط خانه های مورد نظر)ماخذ: نگارندگان(

2-8-1 یافته ها ازبررسی عوامل موثر حیات بخش در حیاط خانه های سنتی بهبهان(جدول شماره1)

پس از بررسی های صورت گرفته از خانه های نجفخان، محسنی و حسینی این نتیجه بدست میآید که با توجه به مساحت حیاط، خانه نجف خان از شرایط مطلوب تری در استفاده از عناصر حیاتبخش برخوردار است. در این خانه معمار توانسته با تفکیک فضاها از یکدیگر و برقراری ارتباط نزدیک آنها از هم و همچنین استفاده بیشتر از طبیعت، راحتی و آسایش ساکنین که زمینه ساز حیات فردی است را در حیاط فراهم سازد. اما در خانه های محسنی و حسینی علارغم اینکه از نقاط قوتی برخوردار هستند اما نتوانستهاند محیطی مناسب را جهت ایجاد فعالیت در حیاط فراهم کنند. البته بر خلاف خانه محسنی معمار در خانه حسینی با ایجاد ایوان بلند و با عمق زیاد و فضاهای نیمه باز در شرق و جنوب شرق حیاط تا حدودی توانسته سایه را در طول سال در نزدیکی حیاط فراهم سازد که همین امر می تواند پیش زمینه ای برای حضور در حیاط را باشد.

2-9 نتیجه گیری

سنت زدایی و بکارگیری طراحی­های سنتگریز از مهمترین مشکلات جامعه امروز ماست که در معماری با عملکرد خود توانسته مشکلاتی غیر قابل جبران را در زمینه روان انسان ها، حیات شخصی و جامعه به وجود بیاورد؛ که نباید در برابر آن بی تفاوت بود. انسان موجودی است که نیازمند طبیعت است و حیاتش نیز به حیات طبیعت گره خورده و با دوری از آن، از حیات اصلیخود دور می_­شود. از جهتی انسان مهم_­ترین موضوعی است که در رابطه با محیط مسکونی وجود دارد که با توجه به نیازهای سه­گانه خویش (جسمی، روحی و نفسی) نیازهای گوناگونی دارد. از این رو معماران ایرانی میدانستند در حیاط­ها (فضای باز) بدون جداکننده، نزدیکی بیشتری برای ایجاد ارتباط بین انسان با خدا به وجود میآید، به همین علت در معماری درونگرا در جای جای ایران تقسیم بندی فضاها و در درجه اول اشکال و فرمها همگی بر اساس تناسبات، هندسه مشخص ، نظم و ریاضیات با گرایش به سمت هندسه تعیین نشده طراحی می شد. او با شناخت نیازهای انسانی و تاثیر پذیری او از محیط با ایجاد تناسبات، قرینه کردن فضا با هم (ویا هم وزنی فضاها) و نظم در کف سازیها و باغچهها و بودن حوض در مرکز حیاط و انتخاب شکلها، فرمها و استفاده درست از آب، فوارهها، رنگ آبی، استفاده از درختان میوهدار با توجه به اقلیم و کاشت انواع گل و بوتههای تزئیناتی خود تاکید بر ایجاد وقفه در بخش مرکزی خانه که همان حیاط است، داشت. تا ضمن تامین نیازهای کالبدی و ارتقاء نظام اجتماعی خانواده امکان شناخت مبدا حقیقت، از طریق تدبر و تعقل در طبیعت را ایجاد کرده و تمام جنبههای انسانی (مادی، روحانی و نفسانی) را تکامل دهد؛ و از ترکیب طبیعت و بنا، بخش ساختمانی و اندرونی خانه را به گونهای طراحی کرد که بخش میانی فضا که دست پرورده طبیعت است هم ارزش و در همجواری با آن باشد تا حیات را در حیاط را به وجود آورد.

سپاسگذاری

لازم است از سایر افراد گروه مهرازان اَرگان²که در امر تصویر برداری، برداشت ابنیه، بازید و شناسایی منطقه و بناهای تاریخی نا شناخته ما را یاری جستند و همچنین از مدیران پایگاه اطلاعاتی معماری اَرگان³ که در امر تهیه کتب و منابع از هیچ کمکی دریغ نکردند تشکر ویژه به عمل بیاوریم و برای ایشان آرزوی توفیق از درگاه حق مسئلت مینمائیم.

پی نوشت

1-تقویم نیاز اقلیمی که در سال 1957 توسط ویکتور الگی پیشنهاد شده است، نیازهای اقلیمی یک محل در یک سال را به صورت گرافیکی نمایش می دهد. این تقویم دارای دو محور عمود برهم روز و ساعت است که کلیه ایام سال را پوشش داده و این امکان را فراهم می کند که نیاز های اقلیمی به صورت همزمان در یک تصویر ساده نمایش داده شود (Olgyay, 1975 pp: 26-31).

2-گروهی متشکل از دانشجویان و اساتید معماری است که در جنوب غرب کشور فعالیت هایی را در جهت شناسایی بناهای تاریخی و بررسی و برداشت آنها به عمل می آورد.

3-پایگاه جامع معماری اَرگان به نشانی اینترنتی http://www.arganmrmari.comمی باشد.

فهرست منابع

1- قرآن مجید

2- اردلان، نادر؛ بختیار، لاله، (1380)، «حس وحدت» ترجمه حمید شاهرخ، انتشارات خاک، تهران.

3- امین زاده، بهناز، (1379)، «حکمت تماس با طبیعت در شهر های مسلمین»، مجله صفه، پائیز و زمستان، شماره 31، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، تهران.

4- باغ ایرانی، باغ حمت کهن، منظر جدید، به مناسبت برگزاری نمایشگاه باغ ایرانی، ...، در موزه های هنر معاصر تهران، در پائیر 1383، انتشارات موزه هنرهای معاصر؛ چاپ اول؛ 1383.

5- بنی هاشم خمینی، سید محمد حسن، (1378)،توضیحالمسائلمراجع،ج1. قم: اسلامي.

6- بیتی، حامد، (1389)، بررسی نقش حیاط در سازماندهی خانه های تاریخی، کتاب ماه هنر، شماره 149، بهمن ماه، صص 58-64.

7- پیرنیا، محمد کریم، (1389)، «سبک شناسی معماری ایرانی»، تدوین دکتر غلامحسین معماریان، انتشارات سروش دانش، تهران.

8- چرمایف، کریستفر، (1371)، «عرصه های جمعی و زندگی خصوصی به جانب یک معماری انسانی»، ترجمه دکتر منوچهر موزینی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.

9-حائری مازندرانی، محمدرضا، (1388)، خانه، فرهنگ، طبیعت: بررسی معماری خانه های تاریخی و معاصر به منظور تدوین فرایند و - معیارهای طراحی خانه، انتشارات مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری، تهران.

10- حسینی، دشتی، معرف و معاریف نشر دانش قم،1376ش، جلد4،ص 691، قم.

11- خامنه­ای، سیدعلی، (بدون تاریخ)، استفتائات-اعمال عمره-مساله191و192، دفترحفظونشرآثارحضرتآیت­الهالعظمیخامنهای.

12- دهخدا، علی اکبر، (1377)، لغت نامه علیر اکبر دهخدا، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.

13- زارع، لیلا، (1391)، رابطه طبیعت و حیاط مرکزی، هویت شهر، شماره12، سال ششم، زمستان 1391، صص 49-60.

14- شونیر، نوربرت، (1380)، «مسکن و حومه شهر»، ترجمه دکتر شهرام پوردیهیمی، روزنه، تهران.

15- شیخ رضایی؛ انیسه آذری، شهلا، (1377)، گزارش های نظمیه از محلات طهران، راچورت وقایع مختلفه محلات دارالخلافه، چاپ اول، نشر - سازمان اسناد ملی ایران، تهران.

16- صالحی نیا، مجید؛ معماریان، غلامحسین، (1388)، اجتماع پذیری فضای معماری، نشریه هنر های زیبا، شماره 40، صص5-17.

17- صنعتی، سیده، (1385)، تاملی بر مقام حقیقی حیاط در معماری، پایانامه کارشناسی ارشد، دانشگاه یزد، یزد.

18- طباطبایی، محمدحسین،(1363)، نهایۀ الحکمۀ، انتشارات بوستان، 371-354.

19-طوفان، سحر، (1382)، افسونگری آب پیام سبز، ش 24، ص 12 تا 15.

20-طوفان، سحر، (1385)، بازشناسی نقش آب در خانه های سنتی ایران، باغ نظر، سال ششم، شماره 6، صص 72-81.

21- فتحی،حسن ،(1372)، «ساختمان سازی با مردم»، ترجمه دکتر علی اشرفی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.

22- فروغی ابری، اصغر، (1388)، ایرانیان و عزاداری عاشورا،مراسم سوگواری در گذر تاریخ، چاپ سوم، نشر موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)،تهران.

23- قاضیزاده، ســیده ندا، (1390)، تاثیر طراحی فضای باز مجتمع مسکونی در ایجاد حس دلبســتگی به مکان، نمونه موردی: مجتمع های مسکونی منتخب شهر تهران، رساله دکتری، دانشگاه تهران، تهران.

24- قبادیان، وحید، (1384)، «بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران»، چاپ سوم، دانشگاه تهران، تهران.

25- قیابکو، زهــرا، (1380)، روش های تخمین محدوده آســایش حرارت، هنرهای زیبا، (10)،68-74.

26- کوپرماکس، کلر، (1382)، خانه نماد خویشتن، ترجمه احمد علیقلیان، مجله خیال فصلنامه فرهنگستان هنر، بهار1382، 84-119.

27- لنگ، ﺟﺎن (1381) ،آﻓﺮﻳﻨﺶﻧﻈﺮﻳﻪﻣﻌﻤﺎري؛ﻧﻘﺶﻋﻠﻮمرﻓﺘﺎريدرﻃﺮاﺣﻲﻣﺤﻴﻂ،ترجمه يﻋﻠﻲرﺿﺎﻋﻴﻨﻲﻓﺮ،اﻧﺘﺸﺎراتداﻧﺸﮕﺎهﭼﺎپاول،ﺗﻬﺮانﺗﻬﺮان.

28- معماریان، غلامحسین، (1373)، «معماری مسکونی ایران، گونه شناسی درونگرا»، دانشگاه علم وصنعت، تهران.

29-ملک اصلانیان، امانوئل، (1387)، کتاب موسیقی و معماری، (چاپ سوم)، موسسه علمی و فرهنگی فضا، تهران.

30- ناریقمی،مسعود، 1389، مطالعهايمعناشناختيدربابمفهومدرونگرایيدرشهراسلامي، نشریههنرهایزیبا - معماریوشهرسازی2(43): 82-69.

31- ناظم الاطبا، میرزا علی اکبر خان نفیسی، (1343)، فرهنگ ناظم الاطبا، انتشارات خیام، تهران.

32- نایبی، فرشته، (1381)، کتاب حیات در حیاط، انتشارات نزهت، تهران.

33- نبیپور،ایرج، (1373)، معماریبوشهر، سمفونیرنگ، نوروباد، نشریه بنیاد ایران شناسی بوشهر، بوشهر.

34- ویلبر، دونالد، (1348)، باغ های ایران و کوشک های آن،ترجمه میهن دخت صبا، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران.

35- Baird, George, 2001,The Architectural Expression of Enviromental Control Systems, Spon Press, London.

36- Bonine, M.E,(1980), "Desert housing", (Ed:Golany,E), New York.-

37- Deilmann, herald etal, (1987), "Living in cities", karlkramerverlag, stuttgard.-

38- Dunhamm,D.D., (1960), "Courtyard House as a Temperature Regulator", new scientist, London.

39- Ghazvini, Zakaria Ibn Mohammad Ibn mahmod, 1987, ASar Albelad va Akhbar Alebad, translated by Abdalrahman Sharfekandi, moasseh Andisheh Javan, Tehran.

40- Gibson James J, (1997), Ecological optic, Vision Research, Vol. 1, pp, 153-262.

41- Givon,B, (1976), Man, Climate and Architecture, Applied scince publisher, ltd, Amsterdam , Second edition.

42- Haidegger, Martin, (1962), "Being and Time (1927)", New York.

43- Lamb,H,H,(1977), "Climat Present, Pas and Future", Climatic history and thefuture, Methuen & Co Ltd, London, P.6.

44- Lang J, (1987), Creating Architectural Theory, The Role of Behavioral Science in Environmental Design, New York, Van Nostrand Reinhold.

45- Li,D.h.w.,lam,J.C&wong, S.L. (2005). Daylighting and its effects on peak- load determination Energy, 30(10): 1817/1831.

46- Maghdisi, Abo Adollah Mohammad Ibn Ahmad, 1982, Ahsan Altaghasim fi Marefate Alaghalim, translated by Alinaghi Monzavi, Sherkat Moalefan va Motarjeman Iran, Tehran.

47- Olgyay, victor, (1975), Designwith climati: Bioclimatic Approach Regionalism, prineton Univercity Press, princeton, NJ.

48- Rapoport A, (1969), House form and culture, Englewood cliffs, NJ, Prentice- Hall.

49- Steel, James, Hassan fstahi, (1989), "The new traditionalist", in journal A.A architectural design and des, V.no.59:11-12.

50- Tahbaz.M, CP,(2007), Tarrhi dar faza-ye baz[Shade design in open space], Journal of honarhaye ziba,(13): 27-38.

51- Tavassoli, M, (1974), Aechitecture in the hot arid zones, the university of Tehran, Tehran.

52- Trewateha, G.T., (1968), An introduction to climate, mcgraw Hill BK Co, New York, p.9, 25-65-120.